Habang patuloy na umuusok ang mga isyu ng katiwalian sa gobyerno, isang pangalan ang paulit-ulit na binabanggit sa mga diskusyon at social media threads—Zaldico. Sa gitna ng malawakang imbestigasyon ng Independent Commission of Inquiry (ICI) ukol sa mga alegasyon ng korupsyon, may matinding panawagan mula sa taumbayan at ilang mambabatas: ibalik si Zaldico sa bansa at kanselahin ang kanyang pasaporte.

Sa isang matapang na pahayag, iginiit ng dating opisyal na si Rep. Toby Tiangco ang sentimyento ng marami: “Hindi tatanggapin ng taong bayan na hindi mapabalik si Zaldico.” Isa itong babala at paalala sa mga ahensya ng gobyerno—lalo na sa Department of Foreign Affairs (DFA)—na huwag subukan ang pasensya ng publiko.

Nasaan si Zaldico?
Isa sa mga pinakamatinding isyu ay ang tila tahimik na pag-alis ni Zaldico habang kasagsagan ng imbestigasyon tungkol sa flood control projects na umano’y pinasukan ng iregularidad. May hinala na hawak niya ngayon ang passport ng ibang bansa na walang extradition treaty sa Pilipinas—isang estratehiyang posibleng gamitin para umiwas sa pananagutan.

Bagama’t may legal na batayan sa ilalim ng Republic Act 11983 o “The Philippine Passport Act of 2023” upang kanselahin ang pasaporte ng isang indibidwal na may kinakaharap na imbestigasyon kaugnay ng national security, nananatiling hindi kumikilos ang DFA sa isyung ito.

Tanong ng Taong Bayan: Sino ang Pinoprotektahan?
Lumalakas ang duda ng publiko. Bakit tila may depensa mula sa DFA at ibang ahensya kay Zaldico? Kung may sapat na dahilan para ikansela ang passport niya, bakit hindi ito agad ginawa?

“Function nila ’yan. May legal na proseso. Kung may issue, hayaan ang abogado niya ang magreklamo sa korte. Pero ngayon, parang DFA pa ang nag-aabogado sa kanya,” ani Tiangco.

Chain of Corruption: Isang Malawakang Sistema?
Sa mga pagdinig, hindi lang tungkol sa mga indibidwal ang sentro ng imbestigasyon. Ayon sa mga resource persons na kinapanayam ng ICI, mas malawak at mas sistematikong “modus operandi” ang isinasaliksik.

Tinututukan ang “chain of corruption”—isang sunud-sunod na hakbang kung paano inilulusot, binubudget, at ginagamit ang pondo ng gobyerno sa mga proyektong tila walang kinalaman ang nag-sponsor. Isa na rito ang isyu ng “budget insertions” at mga proyekto sa mga lugar kung saan wala namang direktang koneksyon ang mga mambabatas o opisyal.

May mga pangalan na rin lumulutang—Martin Romaldes, Don Gonzalez, Guardiola, JJ Suárez, at Diipe—na paulit-ulit na binabanggit ng publiko. Hindi pa sila idinadawit nang opisyal, ngunit ang presensya nila sa diskurso ay nagpapahiwatig ng sama ng loob ng sambayanan.

Independent Commission of Inquiry: Gaano Ka-‘Independent’?
Bagama’t pinuri ang integridad ng bumubuo ng ICI—gaya nina former Justice Andres Reyes at former Secretary Babes Singson—may agam-agam pa rin mula sa taumbayan. Isa sa mga tanong: Bakit hindi live-streamed ang hearings?

Ayon kay Tiangco, “Naiintindihan ko ang kagustuhan ng taumbayan na maging live ang hearings, pero ipinauubaya natin ‘yan sa desisyon ng ICI. Ang mahalaga, maiparating natin ang pananaw ng publiko.”

Subalit ang kawalan ng real-time access sa mga proceedings ay nagdudulot ng hinala na maaaring may tinatago. Marami ang nananawagan ng full transparency, public ledger ng mga proyekto, lifestyle audits, at pagkakabit-kabit ng mga ebidensya sa bank records at transaksyon.

Lifestyle Check at Luho sa Gitna ng Katiwalian
Lalo pang umiinit ang sitwasyon nang magsimulang kumalat online ang mga larawan at video ng ilang taong umano’y sangkot—nakasakay sa private jets, may luxury cars, at nasa mga mamahaling beach resorts.

Marami ang nagtatanong: “Paano nila nakakamit ang ganitong lifestyle kung ang sahod nila ay pang-gobyerno?”

Ayon sa mga eksperto, kailangang tipunin ang ebidensya mula sa lifestyle audit, financial records, at mga kontrata upang mapatibay ang kaso sa korte. Ang mga social media postings ng luho ay maaaring maging ‘tip of the iceberg’ lamang.

Babala: Kapag Napuno ang Tiyaga ng Sambayanan
Bilang pagtatapos ng kanyang panayam, muling iginiit ni Tiangco na ang galit ng taong bayan ay tunay at seryoso. Kapag tuluyang nawala ang tiwala ng publiko sa proseso, maaaring magbunga ito ng malawakang kilos-protesta.

“’Wag nating subukan ang pasensya ng taumbayan,” aniya. “Kung hindi natin maipapakita na totoo at seryoso ang imbestigasyon, baka tayo pa ang masisi sa bandang huli.”

Ang panawagan ngayon: Pabalikin si Zaldico. Kanselahin ang pasaporte. Ilantad ang katotohanan. Panagutin ang mga tunay na sangkot—hindi lamang ang maliliit na isda, kundi pati ang mga ‘malalaking pating’ na matagal nang nakikinabang sa sistema.

Sa panahong ang tiwala sa mga institusyon ay manipis na parang sinulid, malinaw ang mensahe ng taumbayan: Ang katotohanan ay hindi dapat itinatago. At ang hustisya, dapat na hindi pinatatagal.