Tahimik ang kapilya. Ang tanging tunog ay ang mahinang pag-iyak at maikling higpi ng mga nakikiramay. Sa harap ng puting kabaong, nakatayo si Carmela. Nakasuot ng itim na best, malamig ang mga mata, at tila wala nang luha na mailabas. Sa loob ng kabaong nakahimlay ang kanyang ina, si Aling Aran—mapagmahal, mahinahon, mabait—ngunit ngayon, isa na lamang alaala.

“Ba, bakit ang bilis?” mahina niyang sambit, halos hindi marinig ng mga tao sa paligid. Sa gilid, nakatayo ang kanyang ama, si Ariel, abala sa pakikipagkamay sa mga bisita. Maayos ang suot, ngunit litaw ang pagod at lungkot sa kanyang mga mata. Kasama niya si Krine, matalik na kaibigan ni Aran at ninang ni Carmela. Simula pagkabata, palagi na siyang kasama ni Ninang Krine—masayahin, maasikaso, parang pangalawang ina. Ngunit ngayon, tila may kakaiba.

Isang saglit, napatingin si Carmela sa dalawa at nakita niyang magkahawak ang kamay ni Ariel at ni Krine.

Sapat iyon para magsiklab ang galit sa dibdib niya. “Hindi pa nga nalilibing si mama… may kapalit na kaagad?” sigaw ng isip niya. Tinawag siya ni Ariel, lumalapit upang yakapin siya, ngunit umatras si Carmela.

“Huwag mo akong tawaging anak ngayon… hindi ko kaya,” malamig niyang wika. Nabigla si Krine. “Carmela, huwag mong intindihin…” simula pa lang ng sagot niya, ngunit pinutol ng dalaga ang pakikipag-usap at tumakbo palabas ng simbahan. Ulan ang bumuhos sa labas, kasabay ng bigat sa puso niya.

Nasa gilid ng kalsada, hawak ang kwintas na iniwan ng kanyang ina—isang simpleng pendant na may litrato nilang dalawa. “Ma, bakit mo sila pinagkatiwalaan?” bulong niya sa hangin. Sa likod, naroon si Krine, basang-basa sa ulan. Maingat na lumapit, nanginginig sa takot at lungkot.

“Karma, anak… hindi mo naintindihan?” Mahina ang boses ni Krine.

“Hindi mo ako anak. Huwag mong papalitan si mama sa buhay ko!” sigaw ni Carmela. Napahinto si Krine. Ang kanyang mga mata ay puno ng lungkot. Hindi nakapagsalita, niyakap lamang ang sarili, habang pinagmamasdan si Carmela na lumalayo sa ulan.

Mula noon, nagbago ang lahat. Ang dati’y puno ng tawanan at halakhakan na bahay ay napalitan ng katahimikan. Si Ariel ay tahimik, kumakain mag-isa; si Carmela, sarado sa sarili sa kanyang silid. Paminsan-minsan ay dumadalaw si Krine, nag-iiwan ng pagkain o bulaklak, ngunit hindi lumalabas si Carmela.

“Sabihin mo sa kanya, hindi ko kailangan ang awa niya,” maririnig minsang sabi ni Ariel sa isip ni Carmela. Sa puso niya, malinaw ang lahat: si Krine, na akala niyang tapat na kaibigan ng kanyang ina, ay nagtatago ng lihim; si Ariel, ang ama niyang hinahangaan, ay isa palang taksil. Doon nagsimulang mabuo sa puso ni Carmela ang sumpang babaguhin ang kanilang buhay.

Lumipas ang mga araw matapos mailibing si Aran. Tahimik ang bahay, puno lamang ng echo ng alaala ng nakaraan. Dati’y halakhakan at amoy ng nilulutong tilola tuwing gabi—ngayon, wala na. Si Ariel, nakaupo sa sala, nakatitik sa lumang larawan ng asawa. Ngunit para kay Carmela, kahit tumingin siya sa ama, hindi na niya makita ang mabuting tao na kilala niya.

Isang gabi, bumuhos ang ulan sa pintuan. Dumating si Krine, may dalang sopas at bulaklak. Basa ang buhok, halatang galing sa sementeryo.

“Na-miss ko lang si Aran,” mahina nitong sabi. Tumango si Ariel.

“Salamat sa pagpunta, Chrtine. Halika, pumasok ka.” Ngunit mula sa itaas ng hagdan, nakamasid si Carmela. Ramdam niya ang muling pag-init ng dugo. Ano na namang pakano? Habang nag-uusap sina Ariel at Krine, pinilit ni Carmela na makinig.

“Hindi ko pa rin siya nakakausap,” malungkot ang sabi ni Krine.

“Chrtine,” wika ni Ariel, “hindi pa ito ang tamang panahon. Nasasaktan pa siya.”

“Pero Ariel, kailan pa?” tanong ni Krine, pilit nagpipigil ng luha.

Doon napuno si Carmela. Bumaba siya ng hagdan, galit na galit. “Nagtitiis… nagtitiis kayo ng lihim ninyo, hindi ba?” mariin niyang wika. Nagulat ang dalawa.

“Carmela, anak… anak, tumigil ka na,” sabi ni Ariel.

“Wala akong ama na niloko ang asawa, at wala akong ninang na nagnakaw ng halik ng tahanan ng kaibigan niya!” sigaw ni Carmela. Napaiyak si Krine.

“Ano ba ang dapat kong malaman?” patuloy ng dalaga. “Nakikita ko… naririnig ko… Alam ko na ang totoo.” Tumayo si Ariel at lumapit sa anak.

“Carmela, anak… mali ang iniisip mo. Hindi mo pa naiintindihan.”

“Ano ang hindi ko naiintindihan… na habang nililibing si mama, may hawak kang kamay ng ibang tao?” tanong ni Carmela. Natahimik si Ariel. Hindi siya nakasagot. Tumingin siya kay Krine—halos pabulong, tila may gustong bitawan ngunit pinipigilan. Halos magpakamatay sa sakit, sapagkat ang mga taong dapat pinagkakatiwalaan niya ang nagtatago ng katotohanan.

Kinabukasan, umalis si Carmela. “Magpapahinga muna ako sa bahay nila Trixy,” wika niya, walang lingon sa ama.

“Anak, huwag ka namang umalis. Hindi mo ako mapipigilan. Ayokong manatili sa bahay na marumi sa kasinungalingan,” sabi ni Ariel, nakayuko sa pintuan.

Si Krine, nakatayo sa labas, hawak ang kamay sa dibdib, tila may tinik na hindi mailabas. Bago sumakay sa tricycle, huling sulyap ni Carmela sa dalawa—magkatabi sa ulan, larawan ng pagtataksil. Sa isip niya, paulit-ulit ang pangako: Ibubunyag ko ang lahat ng kasalanan ninyo sa ngalan ni mama.