“Minsan, hindi kailangan ng armas para sa hustisya. Ang kailangan lang ay tamang oras, matalim na isip, at pusong matagal nang sugatan.”

Alas-diyes na ng gabi. Sa mga sandaling dapat ay katahimikan at pahinga na ang bumabalot sa bawat tahanan, ako nama’y papunta pa lang sa lugar na dati kong tinawag na bahay—ngayon, isa na lamang itong larangan ng digmaan. Habang humaharurot ang kotse sa madilim na kalsada, ramdam ko pa rin ang kirot ng buong araw na pagod sa opisina. Ang tanging gusto ko lang ay humiga sa aking kama, isara ang mga mata, at makalimot sa mundo. Ngunit sa pagliko ko sa aming eskinita, isang liwanag ang agad kong napansin.

Maliwanag ang buong tatlong palapag naming bahay—parang may kasayahan. Pero sa halip na kasiyahan, kaba ang unang dumapo sa dibdib ko. Pagbukas ko ng pinto, bumungad sa akin ang eksenang parang sinadya ng tadhana upang sukatin ang tibay ng aking loob.

Sa gitna ng sala, nakaupo si Aling Nenita, ang aking biyenan, kasabay ng panganay kong hipag. Nakadekwatro sa aming mamahaling sofa, wari bang mga reyna sa trono. Sa tabi nila, dalawang malalaking maleta, mga bag at supot ng pamimili—parang lumipat na sila rito para tumira. Nang makita ako, tinaasan lang ako ng kilay ng hipag ko.

“Aba, umuwi ka na pala. Bilisan mo’t magluto. Kanina pa kami nagugutom ni nanay.”

Walang bati, walang ngiti. Para bang ako ang utusan sa sariling bahay. Pinigilan kong mapabuntong-hininga at hinanap ng tingin ang asawa kong si Nino. Nandoon siya, nakaupo, hindi makatingin. Nang magtama ang aming mga mata, umiwas siya agad at napakamot sa ulo. Ang dating lalaking ipinangako kong mamahalin at pakakasalan, ngayo’y parang batang nahuli sa kasalanan—walang paninindigan.

“Magandang gabi po, Nay,” mahinahon kong bati. “Sana po ay nagsabi kayo nang maaga para nakapaghanda ako.”

Ngumuso si Aling Nenita, halatang walang balak makinig. “Kailangan ko pa bang magpaalam para bisitahin ang bahay ng anak ko? Bahay ‘to ng anak kong si Nino. Pupunta ako kung kailan ko gusto, at titira ako kung gaano ko katagal gusto.”

Ang bawat salitang binitawan niya ay parang lason. Anak ko. Bahay ng anak ko. Samantalang ako—ako ang nagpagawa ng bahay na ito, mula sa lupa hanggang kisame, mula sahig hanggang kisame. Bawat tiles, bawat kurtina, galing sa perang pinaghirapan ko. Si Nino? Maliit lang ang naambag niya. Pero sa paningin ng kanyang ina, ako ang nanghihiram ng espasyo sa pag-aari nila.

“Mahal,” sabat ni Nino, boses niya mahina pero puno ng utos, “pagod sina nanay at ate sa biyahe. Pumasok ka na sa kusina at magluto. Galingan mo naman.”

Ang “galingan mo naman” —iyon ang karayom na tumusok sa puso ko. Sa kanila ako kailangang magpakitang-gilas? Sa biyenang laging tinitingnan ako na parang hindi karapat-dapat? Sa hipag na walang ibang alam kundi laitin ako?

Ngunit ngumiti lang ako. Isang ngiting kay tagal kong pinaghandaan. “Opo,” sagot ko, mahinahon pero may apoy sa ilalim ng tinig. “Magpahinga po muna kayo. Ako na po ang bahala sa hapunan.”

Kinuha ko ang bag, hinubad ang high heels, at tahimik na nagtungo sa kusina. Sa likod ko, naririnig ko ang tawa at ingay ng mag-ina. Parang wala akong halaga, parang katulong lang. Pero ngayong gabi, hindi ako ang dating ako. Ang bawat galaw ko ay bahagi ng isang planong matagal kong itinahi—isang planong bunga ng galit, ng kirot, at ng matagal na katahimikan.

Anna, bulong ko sa sarili, para sa’yo ito.

Si Anna, ang nakababatang kapatid kong pinatay ng sistemang sinimulan ng pamilyang ito. Siya ang minahal ni Nino bago ako. Pero nang mabuntis, iniwan at pinahiya nila siya. Si Aling Nenita, walang habas na pinagmumura ang kapatid ko, tinawag siyang kahihiyan ng pamilya. Hanggang sa isang gabi, natagpuan si Anna—walang buhay, tulog sa habambuhay na sakit.

At ngayon, dumating na ang oras.

Binuksan ko ang ref. Puno ito ng mga sangkap na pinamili ko. Sariwang karne, mga sugpo, mga gulay. Isang kusinang moderno at malinis—paborito kong lugar noon. Ngayon, ito ang magiging entablado ng paghihiganti.

Una kong inihanda ang karne. Maingat kong hinugasan, hiniwa, at isinangkutsa. Sa halip na tamang timpla, binuhusan ko ito ng labis na patis at asin. Sinadya kong pasobrahan ang alat—tila simbolo ng pait na pinalasap nila sa akin. Sa ibabaw ng kawali, kumukulo ang arnibal, sunog sa gilid, amoy pagkabulok ng konsensya.

Sunod ay ang hipon. Inilagay ko sa steamer, tinakpan, pero limang minuto pa lang, pinatay ko na ang apoy. Sa labas, mukhang luto at kaakit-akit. Pero sa loob, hilaw. Tulad nila—maganda sa paningin, bulok sa loob.

At ang huling putahe, sinabawang gulay. Isang litrong tubig, pero kurot lang ng gulay at ilang pirasong giniling. Para kapag tikim nila, malalasahan nila ang kawalan—ang lasa ng mga taon kong sakripisyo na binabalewala nila.

Habang nagluluto, dinig ko pa rin ang tawanan nila sa sala. “Dapat dito, si Nino na lang magtrabaho, si misis niya sa bahay lang! Hindi bagay sa babae ang mataas na sweldo,” sabi ng hipag ko. Tumawa si Aling Nenita. “Oo nga, parang lalaki ‘yang manugang ko eh.”

Muling nag-init ang dugo ko, pero pinakalma ko ang sarili. Hindi pa ngayon. Hindi pa oras.

Pagkalipas ng halos isang oras, inilapag ko ang mga ulam sa mesa. Ang karne—makintab pero maalat, ang hipon—mapula pero hilaw, at ang sabaw—mainit pero walang lasa. Tinawag ko silang lahat. “Kain na po tayo.”

“Hmm, mukhang masarap ah,” sabi ni Nino, pilit na ngiti sa labi.

Tumango ako. “Masarap nga, Mahal. Niluto ko ‘yan nang may buong puso.”

Unang sumubo si Aling Nenita. Halos sabay silang nagreklamo. “Ano ‘to? Ang alat!” “Ang hipon, hilaw!” “Ang sabaw, parang tubig!”

Ngumiti lang ako, nakatitig sa kanila. “Pasensya na po. Siguro hindi ko lang galingan nang tama. Pero salamat ha, kasi kahit kailan, hindi rin naman kayo nasiyahan sa kahit ano.”

Tahimik. Lahat sila natigilan. At bago pa sila makasagot, tumunog ang telepono ko. Kinuha ko ito, tumingin sa kanila, at malamig na nagsalita:

“Magandang gabi, Attorney. Nandito na po sila. Oo, sila nga.”

Isang malakas na busina ang narinig sa labas—dalawang sasakyang itim. Pagbukas ng pinto, dalawang lalaki ang pumasok. Isa mula sa City Legal Office, isa mula sa Sheriff’s Department.

“Mrs. Dela Cruz?” tanong ng isa. “Narito kami para sa pagpapatupad ng order. Ang bahay na ito, simula ngayong gabi, ay nasa pangalan mo na lang. Lahat ng hindi kabilang sa listahan ng mga nakatira rito ay kailangang umalis.”

Namutla si Aling Nenita. Si Nino, hindi makapagsalita.

Ngumiti ako. “Ah, oo nga pala, hindi ko na nasabi—pinirmahan mo, Nino, ang quit claim noong huli nating loan renewal, ‘di ba? May kopya ako. At ngayon, lahat ng ito, sa wakas, akin na.”

Tahimik ang buong bahay.

Habang lumalabas sila isa-isa, iniwan nila ang mga bag at maleta. Ako naman, tumingin sa hapag-kainan—sa maalat na karne, hilaw na hipon, at sabaw na walang lasa.

“Ganyan din ang ibinalik ko sa inyo,” mahina kong bulong. “Lasa ng mga taon kong pagtitiis.”

Sa wakas, tahimik na ang bahay. Umupo ako, pinikit ang mga mata, at sa unang pagkakataon matapos ang matagal na panahon, nakaramdam ako ng kapayapaan.

Hindi ko kailangang sumigaw. Hindi ko kailangang manakit.
Sapat na ang hustisya na niluto ko sa sarili kong paraan.