Ang silid ng paglilitis ni Judge Ricardo Dela Fuente ay isang kahariang gawa sa malamig na marmol at madilim na kahoy. Dito, siya ang hari, at ang kanyang salita ay batas. Ngunit hindi siya isang haring mapagbigay; siya ay isang haring bakal. Sa edad na kwarenta’y singko, si Judge Dela Fuente ay ang alamat ng hudikatura—ang “Hukom na Bato.” Kilala sa kanyang kawalan ng pasensya sa mga drama, sa kanyang panlilisik sa mga abogadong hindi handa, at sa kanyang absolutong debosyon sa nakasulat na batas. Para sa kanya, ang hustisya ay bulag, at siya ang tagapangalaga ng piring nito.

Kaninang umaga lamang, ang kanyang korte ay napuno ng hagulgol. Isang batang ina, na ang asawa ay na-comatose, ang nilitis sa kasong estafa matapos gumamit ng pekeng credit card para ibili ng gamot at gatas ang kanyang sanggol. Ang abogado ng publiko ay nagsusumamo, “Your Honor, out of desperation lang po… para sa anak niya.”

Tumingin si Judge Dela Fuente mula sa taas ng kanyang dais, ang kanyang mukha ay hindi nagbabago. “Desperation is not a valid legal defense, counsel. Ang batas ay batas. Ang pagnanakaw ay pagnanakaw.” At ibinaba niya ang martilyo. Pinakamabigat na parusa. Ang hagulgol ng ina habang kinakabitan ng posas ay isang tunog na nagpatigas lalo sa katahimikan ng silid. Tumingin siya sa mga tao sa korte, “Walang lugar ang luha sa korte ko. Ang luha ay ginagamit para manipulahin ang katotohanan.”

Pagkatapos ng tanghalian, bumalik siya sa korte, handa para sa mga kaso ng hapon—isang serye ng mga maliliit na krimen. “Next case,” anunsyo ng bailiff. “The People of the Philippines versus Marcela Reyes. Case number 442. Shoplifting.”

Bumukas ang pinto sa gilid at inilabas ng isang pulis ang akusado. Ito ay isang matandang babae. Maliit na maliit, na parang sa isang malakas na hangin ay matatangay. Ang kanyang buhok ay maputi na parang sinulid, ang kanyang likod ay halos kuba na, at ang kanyang mga damit ay halatang luma at marumi. Siya ay nanginginig, hindi lamang sa takot, kundi marahil sa gutom o sakit.

Inayos ni Judge Dela Fuente ang kanyang salamin. Isang simpleng kaso. Mabilis lang ito. “Is the accused represented by counsel?” tanong niya, ang boses ay walang bakas ng interes.

“Wala po, Your Honor. Nag-waive po siya ng right to counsel,” sagot ng piskal.

Napabuntong-hininga ang hukom. Isa na namang pag-aaksaya ng oras. “Marcela Reyes,” sabi niya, binabasa ang report. “Nahuli sa isang convenience store. Ibinulsa ang isang lata ng sardinas at isang supot ng pandesal. Value: 58 pesos. Guilty or not guilty?”

Ang matandang babae ay tumingala. Ang kanyang mga mata, malabo dahil sa katarata, ay sinubukang hanapin kung sino ang nagsasalita. “Guilty po,” ang kanyang boses ay isang manipis na bulong, na parang tuyong dahon na kinakaskas sa semento. “Pero…”

“Walang ‘pero’ sa korteng ito, ginang,” putol ni Judge Dela Fuente, ang kanyang iritasyon ay nagsisimula nang lumabas. “Kinuha mo o hindi?”

“Kinuha ko po,” humina ang boses ng matanda. “Gutom na gutom na po kasi ako… tatlong araw na po akong walang laman ang tiyan…”

“Gaya ng sinabi ko sa naunang kaso, ang gutom ay hindi depensa sa pagnanakaw.” Itinaas na ni Judge Dela Fuente ang kanyang kamay, handa nang magbigay ng hatol. “Dahil sa pag-amin ng akusado, I find you…”

Ngunit huminto siya. May kung anong kiliti sa kanyang alaala. Ang boses na iyon. Kahit gaano kahina, may isang pamilyar na tono.

“Maaari bang ulitin mo ang pangalan mo?” utos ng hukom.

“Marcela Reyes po, Your Honor. Taga-Tondo po…”

Tondo. Ang salitang iyon ay tumama sa kanya na parang kidlat. Biglang nanlamig ang kanyang mga kamay. Nanginginig, dahan-dahang inalis ni Judge Dela Fuente ang kanyang salamin. Ang silid ay biglang lumabo, at ang tanging malinaw na bagay ay ang nakatayong matandang babae.

Pinagmasdan niya itong mabuti. Ang kuba nitong likod. Ang kulubot na mukha. Ang manipis na buhok. At ang kanyang mga mata. Sa kabila ng katarata, nakita niya ito—ang parehong mga mata na tumingin sa kanya nang may awa at pagmamahal, tatlumpu’t limang taon na ang nakalipas. At sa gilid ng kaliwang kilay, nakita niya ang isang maliit na peklat—isang peklat na alam niya kung saan nanggaling.

Ang martilyo ay bumagsak mula sa kanyang kamay, lumikha ng isang malakas na kalabog sa katahimikan. Ang buong courtroom ay napasinghap. Ang Hukom na Bato, ang lalaking hindi kailanman natinag, ay nakatitig sa akusado, ang kanyang mukha ay kasing puti ng papel, ang kanyang bibig ay bahagyang nakabuka sa pagkabigla.

“Aling Sela?” ang salita ay hindi lumabas bilang isang tanong, kundi isang bulong ng purong paghihinagpis.

Ang matandang babae ay napakunot-noo. “Sino po kayo?”

Hindi makapagsalita si Ricardo. Ang kanyang lalamunan ay tila sinara ng isang bakal na kamay. Ang marmol na pader ng kanyang korte ay biglang naglaho, at siya ay bumalik sa isang lugar na matagal na niyang sinubukang ibaon sa limot—isang masikip na eskinita sa Tondo, na amoy putik, basura, at kawalan ng pag-asa.

Siya ay sampung taong gulang na si Ric-Ric, isang payat na batang lalaki na may galit sa kanyang mga mata. Ang kanyang ama, si Berto, ay isang lasinggero na ginagawang punching bag ang kanyang ina at siya. Gabi-gabi, ang tunog ng nababasag na bote at ang mga sigaw ng kanyang ina ang kanyang musika. Si Ric-Ric ay natutong maging matigas. Natutong magnakaw para makakain. Natutong kamuhian ang mundo.

Isang gabi, matapos ang isang matinding pambubugbog mula sa kanyang ama, tumakbo si Ric-Ric sa labas, ang kanyang damit ay gutay-gutay, ang kanyang labi ay dumudugo. Umuulan nang malakas. Sumiksik siya sa ilalim ng isang sirang kariton, nanginginig sa lamig at galit, sumusumpa na balang araw, gigibain niya ang mundong ito.

Maya-maya, isang anino ang tumakip sa kanya. “Ric-Ric? Anak, anong ginagawa mo diyan?”

Ito ay si Aling Sela, ang balo na nagtitinda ng taho tuwing umaga sa kanilang lugar. Siya ay mahirap din, pero ang kanyang maliit na barong-barong ay palaging malinis, at ang kanyang ngiti ay palaging mainit.

“Umalis ka na!” sigaw ni Ric-Ric, handang manuntok.

Hindi umalis si Aling Sela. Sa halip, umupo siya sa tabi niya sa basang semento, hindi alintana ang kanyang sariling damit na nababasa. Hinubad niya ang kanyang manipis na jacket at ibinalot sa nanginginig na bata. “Halika,” sabi niya, ang boses ay malumanay. “Gutom ka na. May konti pa akong arnibal at sago.”

Dinala siya ni Aling Sela sa kanyang bahay. Pinakain siya ng mainit na taho, hindi ‘yung tinitipid na arnibal, kundi ‘yung espesyal. Pinunasan ang kanyang mga sugat. “Ric-Ric,” sabi niya, habang hinahaplos ang kanyang buhok. “Huwag kang maging katulad ng tatay mo. Matalino kang bata. Alam ko.”

“Walang kwenta ang talino kung mahirap ka!” ismid ng bata.

“Mali ka,” sabi ni Aling Sela, ang kanyang mga mata ay seryoso. “Ang pag-aaral ang tanging yaman na hindi kailanman mananakaw sa’yo. Tandaan mo ‘yan.”

Simula nang gabing iyon, si Aling Sela ang naging kanyang tagapag-alaga. Tuwing umaga, bago pa man siya pumasok sa eskwela, may naghihintay na sa kanyang isang basong mainit na taho. “Pampatalas ng isip,” sabi nito, sabay kindat. Kapag nakikita niyang butas-butas na ang sapatos ni Ric-Ric, sa susunod na linggo, may isang pares ng lumang sapatos na idedeliver sa kanya, “Bigay ng pinsan ko, lumaki na raw ang paa.” Alam ni Ric-Ric na galing ito sa kakarampot na ipon ni Aling Sela.

Isang araw, sinugod sila ng kanyang amang lasing. “Anong ginagawa ng anak ko dito! Kinukuha mo siya sa akin, ha!”

Humarang si Aling Sela. “Berto, lasing ka na. Huwag mong idamay ang bata.”

Tinulak ni Berto si Aling Sela. Tumama ang kanyang kilay sa gilid ng isang mesa. Dumugo ito. Iyon ang peklat na tinitingnan ngayon ni Judge Ricardo Dela Fuente sa kanyang korte.

Nang makita ni Ric-Ric ang dugo, isang bagay ang sumabog sa loob niya. Kumuha siya ng isang bote at akmang ibabato sa kanyang ama, ngunit pinigilan siya ni Aling Sela. “Hindi,” mariin niyang sabi, habang hawak ang dumudugong kilay. “Hindi sa ganitong paraan. Gamitin mo ang utak mo, Ric-Ric. Gamitin mo ang galit mo para mag-aral. Umalis ka sa lugar na ito. At ‘pag nakaalis ka na, huwag ka nang lilingon pa.”

Tumango si Ric-Ric, ang kanyang mga mata ay nag-aapoy sa luha at galit. “Pangako, Aling Sela. Aalis ako dito. At babalikan kita.”

Ginawa niya nga. Nag-aral siya na parang wala nang bukas. Siya ang naging valedictorian. Nakakuha ng scholarship sa pinakamahusay na unibersidad sa Maynila. Nagtapos bilang Summa Cum Laude. Topnotcher sa Bar. Naging pinakabatang piskal. At ngayon, isa sa pinakakilalang hukom sa bansa.

Pero sa kanyang pag-akyat, sinunod niya ang payo ni Aling Sela nang buong-buo: “Huwag ka nang lilingon pa.”

Nang makaipon siya ng sapat na pera, lumipat siya sa isang mamahaling condo. Pinalitan ang kanyang pangalan mula sa “Ric-Ric” ng Tondo, tungo sa “Judge Ricardo Dela Fuente” ng alta sociedad. Ang kanyang ina ay matagal nang pumanaw. Ang kanyang ama ay namatay sa isang gulo sa kanto. At si Aling Sela… si Aling Sela ay naging isang malayong alaala na lamang, isang utang na loob na mas pinili niyang kalimutan.

Hanggang ngayon.

“Recess!” sigaw ni Judge Dela Fuente, ang kanyang boses ay basag at malakas, na yumanig sa buong silid. “Recess! Now!”

Mabilis siyang tumalikod at halos takbuhin ang pinto papasok sa kanyang chambers, hindi alintana ang naguguluhang mga tingin ng mga abogado, ng piskal, at ng buong courtroom.

Isinara niya ang pinto at isinandal ang kanyang likod dito. Napahawak siya sa kanyang dibdib. Ang kanyang puso ay kumakabog na parang gustong kumawala. Napasuntok siya sa pader na kahoy. “Hindi… hindi… hindi…”

Ang taong nagligtas sa kanya. Ang taong naniwala sa kanya. Ang taong nagbigay sa kanya ng sapatos para makapasok sa eskwela. Ang taong nagbigay sa kanya ng huling pera nito para sa pamasahe papuntang unibersidad… ay nagnakaw ng sardinas at tinapay.

Dahil gutom.

Isang alon ng matinding kahihiyan ang bumalot sa kanya, mas malakas kaysa sa galit na naramdaman niya noong bata siya. Siya, si Judge Ricardo Dela Fuente, sa kanyang Italian leather shoes at Patek Philippe na relo, ay nabubuhay sa luho, habang ang babaeng pinagkakautangan niya ng kanyang buhay ay namumulot ng pagkain para mabuhay.

Tinawagan niya ang kanyang clerk sa intercom, ang kanyang boses ay garalgal. “Linda… ang kaso ni Marcela Reyes. Alamin mo ang lahat. Saan siya nakatira. Sino ang pamilya niya. Bakit siya nag-iisa. Ngayon na!”

Ilang minuto ang lumipas, at bumalik si Linda, na may hawak na isang manipis na folder. “Sir… wala po siyang pamilya. Ang sabi po sa report ng barangay, ang mga anak niya ay iniwan na siya, nasa abroad na. Ang tinitirhan niyang barong-barong ay giniba noong nakaraang linggo. Ilang araw na po siyang palaboy-laboy. Ang may-ari ng convenience store, si Mr. Tan, ay gustong ituloy ang kaso. Pangatlong beses na raw po kasi siyang nahuli.”

Pangatlong beses. Ang kahihiyan ay naging pisikal na sakit. Napaupo si Ricardo, ang kanyang ulo ay nasa kanyang mga kamay. Narinig niya muli ang boses ni Aling Sela: “Ang pag-aaral ang tanging yaman na hindi mananakaw sa’yo.”

Ibinigay niya sa akin ang yaman, naisip niya. At ginamit ko ang yamang iyon para talikuran siya.

Tumayo siya. Inayos ang kanyang toga. Naghilamos ng mukha. Tumingin siya sa salamin. Ang nakita niya ay hindi na ang Hukom na Bato. Ang nakita niya ay ang duwag na si Ric-Ric.

Ngunit ngayon, may pagkakataon siyang itama ito.

Bumalik siya sa courtroom. Ang katahimikan ay mas matindi pa kaysa kanina. Ang lahat ay naghihintay.

Umupo siya sa kanyang silya. Tumingin siya sa lahat. “Tawagin ang akusado,” sabi niya, ang kanyang boses ay kalmado na, ngunit may isang bagay na nagbago.

Muling humarap si Aling Sela. Nanginginig pa rin.

“Ginoong Piskal,” sabi ni Judge Dela Fuente. “Nais kong tawagin ang may-ari ng convenience store, si Mr. Tan, dito sa harapan.”

Nagulat ang piskal, ngunit sumunod. Isang lalaking nasa edad na 50 ang tumayo.

“Mr. Tan,” sabi ng hukom. “Nagnakaw po ba sa inyo ang babaeng ito?”

“Opo, Your Honor! Pangatlong beses na ‘yan! Kailangan turuan ng leksyon!”

“Magkano ang halaga ng ninakaw niya?”

“Fifty-eight pesos po, Your Honor.”

“Fifty-eight pesos,” inulit ng hukom. Tumingin siya kay Aling Sela. Ang kanyang mga mata ay puno ng isang emosyon na hindi pa nakikita ng sinuman sa korteng ito.

“Aling Marcela Reyes,” nagsimula siya. Ang lahat ay nagulat sa paggamit niya ng “Aling.” “Tinanong ko po kayo kanina kung naaalala ninyo ang isang batang lalaki sa Tondo. Isang batang payat, galit sa mundo, na palaging gutom at puno ng sugat.”

Napakunot muli ang noo ni Aling Sela. “Ric-Ric?” bulong niya, hindi sigurado. “Ikaw ba ‘yan, Ric-Ric?”

Ang Hukom na Bato, si Judge Ricardo Dela Fuente, ay tumango. At sa harap ng isang korteng puno ng mga abogado, pulis, at mga akusado, ang kanyang mga mata ay napuno ng luha. Ang mga luhang sinabi niyang walang lugar sa kanyang korte.

“Opo, Nanay Sela,” sabi niya, ang kanyang boses ay basag. Ginamit niya ang salitang “Nanay,” isang salitang hindi niya nagamit sa kanyang sariling ina. “Ako po si Ric-Ric.”

Pagkatapos, ginawa niya ang isang bagay na ikukwento ng lahat sa mga darating na taon. Tumayo si Judge Dela Fuente mula sa kanyang mataas na upuan. Bumaba siya sa dais, ang kanyang itim na toga ay humahawi sa sahig. Naglakad siya palapit sa pwesto ng akusado, sa harap ng naguguluhang bailiff.

At doon, sa gitna ng kanyang korte, ang kilabot na Hukom na Bato ay dahan-dahang lumuhod sa sahig, sa harap ng isang matandang nagnakaw ng sardinas.

Isang kolektibong paghinga ng pagkabigla ang umalingawngaw.

Kinuha niya ang marumi at kulubot na kamay ni Aling Sela at inilagay ito sa kanyang noo. “Patawarin niyo po ako, Nanay,” sabi niya, humahagulgol na parang bata. “Patawarin niyo po ako sa paglimot ko. Patawarin niyo po ako.”

Si Aling Sela, sa kanyang pagkalito, ay hinaplos ang ulo ng makapangyarihang hukom. “Ric-Ric… anak… ang laki mo na. Naging… naging hukom ka?”

Tumayo si Ricardo, pinunasan ang kanyang luha. Humarap siya sa korte. Ang kanyang dignidad ay buo, ngunit ang kanyang pagkatao ay bago. Bumalik siya sa kanyang upuan.

“Ang kaso ni Marcela Reyes,” sabi niya, ang kanyang boses ay malinaw at malakas. “Ayon sa batas, ang pagnanakaw ay mali. Ang batas ay hindi nagbabago. Ang parusa sa shoplifting sa ilalim ng batas na ito ay multang isang libong piso.”

Tumingin siya kay Mr. Tan. “Ngunit ang batas ay may puso rin. At ang hustisya ay hindi lamang tungkol sa parusa, kundi sa pag-unawa.”

Kinuha niya ang kanyang martilyo. “I find the accused, Marcela Reyes, guilty as charged.”

Bago pa man makapag-react ang sinuman, nagpatuloy siya.

“At dahil siya ay guilty, siya ay pinagmumulta ng isang libong piso. Ngunit dahil ang babaeng ito ay walang pera, at ang babaeng ito ang nagbayad ng aking pamasahe papunta sa unibersidad gamit ang kanyang huling pera… ako ang magbabayad ng multa.”

Kumuha siya ng isang libong piso mula sa kanyang wallet at iniabot ito sa bailiff.

“At Mr. Tan,” sabi niya. “Dahil sa abalang naidulot sa inyo, babayaran ko ang ninakaw niya. Pero hindi fifty-eight pesos. Babayaran ko ng isang daang beses.” Kumuha siya ng limang libong piso pa. “At dahil sa batas ng tao, ang pagpapakain sa nagugutom ay mas mataas kaysa sa anumang batas sa pag-aari… babayaran ko rin ang lahat ng gatas at tinapay sa iyong tindahan sa loob ng isang buwan, para ipamigay sa sinumang mangangailangan.”

Si Mr. Tan ay natulala, hindi makapagsalita.

“At panghuli,” sabi ni Judge Dela Fuente, ang kanyang mga mata ay muling tumingin kay Aling Sela. “Dahil sa pagtalikod ko sa aking pinakamalaking utang na loob… dahil sa pag-iwan ko sa babaeng nagligtas sa akin… sinisentensyahan ko ang aking sarili.”

“Sinisentensyahan ko ang aking sarili na gamitin ang bawat araw na natitira sa buhay ko para alagaan ang babaeng ito. Para suklian ang bawat baso ng taho, bawat pares ng sapatos, at bawat aral na ibinigay niya sa akin.”

Tumingin siya sa bailiff. “Case dismissed. At pakitawag ang aking personal na driver. Ihahatid ko na si Nanay Sela… sa bago niyang tahanan. Ang bahay ko.”

Bumaba si Judge Ricardo Dela Fuente mula sa kanyang upuan, hindi na bilang Hukom na Bato, kundi bilang si Ric-Ric. Inakay niya ang nanginginig na si Aling Sela palabas ng courtroom, sa gitna ng isang katahimikan na puno ng luha at pagkamangha.

Mula nang araw na iyon, ang korte ni Judge Dela Fuente ay nagbago. Ang batas ay batas pa rin. Ngunit ang hustisya sa kanyang korte ay mayroon nang mukha—ang mukha ng isang matandang nagbigay ng taho sa isang batang lalaki, at sa paggawa nito, ay nagligtas hindi lamang ng isang buhay, kundi ng dalawa.

Ang kwentong ito ay isang paalala na ang bawat tao na ating nakakaharap ay may sariling laban, at minsan, ang isang simpleng kabaitan ay maaaring magbago ng buhay magpakailanman. Para sa iyo, ano ang mas matimbang: ang batas na nakasulat, o ang batas ng puso at utang na loob? Mag-iwan ng iyong komento sa ibaba.