Matapos ang halos isang dekadang katahimikan, muling sumiklab ang kontrobersiya sa paligid ni Senator Joel Villanueva matapos lumutang ang mga ulat tungkol sa isang “lihim na reversal” sa kanyang dating kaso sa Ombudsman. Ang balitang ito, na unang lumabas sa mga vlogger at independent commentators, ay tila nagbukas muli ng isa sa mga pinakamasalimuot na kabanata ng anti-corruption efforts sa bansa — ang tinaguriang “PDAF Scandal” o pork barrel scam.

Paano nagsimula ang lahat

Noong 2016, sa ilalim ng pamumuno ni dating Ombudsman Conchita Carpio Morales, inilabas ang isang desisyon na nagdi-dismiss kay Villanueva mula sa serbisyo matapos umanong madawit ang pangalan niya sa maling paggamit ng humigit-kumulang ₱10 milyon na pondo ng kanyang pork barrel noong siya pa ay kinatawan ng CIBAC Party-list.

Ayon sa ulat noon, ang pondo ay inilaan sa isang NGO na tinatawag na Amon Foundation — na kalaunan ay natukoy na “ghost organization.” Dahil dito, naharap si Villanueva sa administrative case na may parusang dismissal at perpetual disqualification sa serbisyo publiko, pati sa hiwalay na kasong kriminal na may kaugnayan sa misuse of public funds.

Ngunit ang desisyong ito, bagama’t malawak na naiulat noong panahong iyon, ay hindi kailanman naipatupad. Ang Senado, sa pamumuno noon ni Aquilino “Koko” Pimentel III, ay tumangging isakatuparan ang utos ng Ombudsman, iginiit na ang mga mambabatas ay hindi saklaw ng disciplinary jurisdiction ng tanggapan.

Ang biglang “pagkabuhay” ng kaso

Kamakailan lamang, muling binuhay ni Ombudsman Jose Balmeo Remulla ang isyu. Ayon sa kanya, plano niyang sulatan ang kasalukuyang Senate President upang ipatupad na sa wakas ang 2016 dismissal order laban kay Villanueva.

Ngunit bago pa man maisagawa ang hakbang na iyon, lumabas ang nakakagulat na impormasyon: ang naturang desisyon pala ay matagal nang ni-reverse — at hindi ito alam ng publiko.

Sa isang panayam, kinumpirma mismo ni dating Ombudsman Samuel Martires na noong 2019, kanyang pinagbigyan ang motion for reconsideration ni Villanueva at binaligtad ang desisyon ni Morales. Ibig sabihin, nabura ang naunang dismissal order.

Ang mas ikinagulantang ng marami: ayon sa mga kritiko, ginawa raw ito “pasikreto.” Walang anunsyo, walang press release, at walang dokumentong inilabas sa publiko. Tanging si Martires at si Villanueva lamang umano ang nakakaalam ng desisyong ito — hanggang sa muling sumiklab ang isyu ngayong taon.

“Secret reversal,” ligal ba o labag sa transparency?

Para sa dating Solicitor General Florin “Pilo” Hilbay, mali at labag sa prinsipyo ng transparency ang ganitong klase ng hakbang. Sa kanyang pahayag, sinabi niyang ang desisyon ni Martires ay isang “public act” na dapat inilabas sa publiko, hindi itinatago.

“Kung totoo man na pasikretong ni-reverse ni Ombudsman Martires ang isang public ruling, dapat ituring iyon bilang internal memo lamang at walang bisa,” aniya. Dagdag pa niya, ang ganitong kilos ay nagbabawas sa karapatan ng taumbayan na malaman at kuwestiyunin ang mga desisyong may kinalaman sa paggamit ng pondo ng bayan.

Kasabay nito, marami ring legal experts ang nagsabing dapat linawin ng Ombudsman kung bakit hindi isinapubliko ang 2019 decision, lalo na’t ang kaso ay tungkol sa isang halal na opisyal at public funds.

Reaksyon ng publiko at mga dating opisyal

Maraming mamamayan ang umalma matapos marinig ang balita. Sa social media, umusbong ang mga tanong: “Kung wala namang tinatago, bakit kailangang itago ang reversal?” at “Bakit ngayon lang lumabas ang impormasyon kung 2019 pa pala ito?”

Maging ang ilang dating opisyal, tulad ni retired Senator Dick Gordon, ay nagpahayag ng pagkadismaya. Ayon sa kanya, ang ganitong uri ng pagtatago ng mga desisyon ay sumisira sa tiwala ng publiko sa mga institusyon ng hustisya. “Ang batas ay dapat pantay sa lahat — hindi lang sa mga mahihirap o walang koneksyon,” aniya.

Sa kabilang banda, nanatiling tahimik si Senator Joel Villanueva hinggil sa usapin. Wala pa siyang opisyal na pahayag tungkol sa 2019 reversal, o kung bakit hindi niya ito ipinabatid sa publiko sa loob ng anim na taon.

Ang dating Ombudsman Morales, dismayado

Sa isang panayam kamakailan, ibinahagi ni Conchita Carpio Morales ang kanyang pagkadismaya. “We are the laughingstock of other countries,” aniya, “because we cannot even enforce our own laws or implement our own decisions.”

Bagaman hindi niya direktang tinukoy ang isyu kay Villanueva, malinaw sa kanyang tono ang pagkadismaya sa kawalan ng accountability at sa tila paglabag sa prinsipyo ng good governance.

Ano ang susunod na mangyayari?

Ngayong lumabas na ang impormasyon tungkol sa “secret reversal,” marami ang nananawagan ng imbestigasyon — hindi lamang sa kaso mismo, kundi sa proseso kung paano ito pinangalagaan ng Ombudsman.

Ayon kay Hilbay, may karapatan si Ombudsman Remulla na muling suriin o bawiin ang reversal ni Martires kung mapapatunayang ito ay ginawa nang walang tamang publikasyon o notice sa mga partido.

Samantala, patuloy ang diskusyon sa Senado kung dapat bang magkaroon ng panibagong review ang kaso, lalo na’t nakataya rito ang integridad ng kanilang institusyon.

Sa huli, sino ang dapat managot?

Sa dami ng mga detalye at taong sangkot, isang bagay lang ang malinaw: ang kawalan ng transparency ay nagbibigay-daan sa kawalan ng tiwala. Kung totoo mang “secret” ang reversal, ito ay isang mapanganib na precedent para sa lahat ng kaso ng katiwalian sa gobyerno.

Ang mga Pilipino, na ilang ulit nang naloko ng mga opisyal na ginamit ang kaban ng bayan, ay may karapatang malaman ang buong katotohanan — hindi ang mga lihim na desisyong niluluto sa likod ng saradong pinto.

Hanggang hindi malinaw kung ano ang tunay na nangyari sa kaso ni Senator Villanueva, mananatili itong simbolo ng tanong na paulit-ulit na bumabalik sa ating bayan: may hustisya pa ba para sa karaniwang Pilipino, o para lang ito sa mga may koneksyon sa kapangyarihan?