Sa harap ng nagngangalit na mata ng mga senador at sambayanang Pilipinong tutok sa imbestigasyon, muling humarap sa Senate Blue Ribbon Committee ang dating undersecretary ng Department of Public Works and Highways (DPWH) na si Roberto Bernardo. Mula sa Australia, dala niya ang bigat ng sariling konsensya at ang pangambang baka tuluyan nang mapahamak ang kanyang buhay at pamilya. Ngunit ayon sa kanya, panahon na para “ilabas ang buong katotohanan.”

Sa kanyang mahaba, detalyado, at nakakayanig na testimonya, isiniwalat ni Bernardo ang umano’y mahigit isang dekadang operasyon ng isang masalimuot at malawakang sistema ng korapsyon sa loob ng DPWH—isang sistemang aniya’y hindi lamang limitado sa ilang opisyal, kundi humahawak hanggang sa pinakamataas na antas ng pamahalaan, kabilang ang ilang mambabatas at opisyal ng iba’t ibang departamento.

Isang “Kickback System” na Laganap Diumano sa Buong Estruktura

Ayon kay Bernardo, hindi simpleng anomalya ang naging problema sa DPWH. Ito raw ay isang naka-ugat at paulit-ulit na modus na halos naging bahagi na ng kultura ng ilang tanggapan sa loob ng gobyerno. Mula sa sekretaryo, undersecretary, regional director, district engineer, hanggang inspector at laborer—sinabi niyang bawat antas ay mayroon umanong papel o puwang para sa katiwalian.

Hindi lamang daw ito nakasentro sa DPWH. Ayon sa kanyang salaysay, pati ilang opisyal mula sa Department of Finance, Department of Agriculture, Department of Health, Department of Education, Department of Transportation, DENR, Philippine Charity Sweepstakes Office, at iba pang ahensya ay sinasabing mayroon ding kaugnayan sa mga iregularidad.

Mga Umano’y Transaksyon Kasama ang Ilang Senador at Congressman

Ang pinakamabibigat na bahagi ng pagsisiwalat ni Bernardo ay ang pagbanggit niya ng ilang kilalang personalidad—mga senador, congressman, at opisyal na matagal nang nasa mata ng publiko.

Ilang pangalan ang direktang lumabas sa testimonya: mula sa umano’y pagtutulungan sa pagbuo ng listahan ng proyekto, hanggang sa umano’y pagdedeliver ng cash commitments na naglalaro sa milyon-milyong piso. Habang paulit-ulit niyang idiniin na ang lahat ng ito ay bahagi ng kanyang personal na karanasan, malinaw niyang sinabi na wala siyang maipakitang papel na direktang nagsisilbing ebidensya, dahil ang mga usapan at transaksiyon umano ay karaniwang “walang dokumento”—isang bagay na aniya’y matagal nang nakasanayan sa ganitong uri ng operasyon.

Kabilang sa mga salaysay niya ay ang umano’y paghahatid ng mga kahon-kahong pera sa mga tirahan ng ilang mambabatas, ilang beses na pag-uusap sa kanila, at ang sistematikong paghahanda ng listahan ng proyektong may nakalaang porsyento para sa “commitments.”

Mga Project Allocation na Umano’y May Tumbas na Porsyento

Isa pa sa binigyang-diin ni Bernardo ay ang tila “standard” na porsyento kada proyekto—10%, 12%, 15%, 20%, at maging 25% depende sa usapan ng nagpo-propose at gumagawa ng proyekto. Aniya, ito raw ang tradisyunal na porsyento ng hinihinging “commitment” o kickback.

Marami umanong distrito ang may kani-kaniyang nakatalaga nang contractor na siyang “kausap” kapag oras na ng bayaran. Minsan daw ay mismong mga politiko ang dumiretso sa kanya upang humingi ng proyekto o magpalipat ng personnel.

Pagkakasangkot ng Ilang Mataas na Opisyal ng DPWH

Bukod sa mambabatas, tinalakay rin ni Bernardo ang umano’y papel ng ilang mataas na opisyal ng DPWH sa pag-apruba ng proyekto, paglikha ng listahan ng NEP (National Expenditure Program), at pagbuo ng mga alokasyon na hindi dumadaan sa normal na proseso.

Isang bahagi ng kanyang testimonya ay nagsabing may mga taong may kapangyarihang mag-alis o magdagdag ng mga proyekto sa pondo—kapangyarihang nagbubukas ng pagkakataon para sa “reserve allocations,” kung saan may bahagi ng pondo ang itinatabi umano para sa interes ng ilang opisyal.

Mas Matindi Pa sa Inaasahan ang Laki ng Sistemang Inilarawan

Isinaysay ni Bernardo na ang kabuuang halagang kasa-kasama ng mga proyekto sa loob lamang ng ilang taon ay maaaring lumampas sa bilyon-bilyong piso. Aniya, sa ilang taon ay umaabot sa limang bilyong piso kada taon ang hawak nilang proyekto na may “average 15% commitment.”

Gayunpaman, mariin niyang sinabi na isinasalaysay lamang niya ang kanyang personal na kaalaman at karanasan, at nangangako siyang magsusumite pa ng karagdagang dokumento kung kinakailangan.

Masalimuot na Usapin: Sino ang May Pananagutan?

Nang tanungin ng mga senador kung paano pipigilan ang posibleng “pagtakas” ng mga taong nabanggit sa testimonya, sinabi ng Department of Justice (DOJ) na wala pa silang legal na kapangyarihan para pigilan ang pagbiyahe ng mga personalidad, dahil wala pang kasong naisasampa sa korte laban sa kanila. Sa ngayon, lookout bulletin lamang ang maaaring ilabas—isang hakbang na hindi pumipigil sa pag-alis ng bansa.

Iminungkahi ng DOJ na ang tanging paraan para magkaroon ng hold departure order ay ang mabilisang pagsasampa ng kaso. Sa kasalukuyan, may ilang kaso nang iniimbestigahan tungkol sa flood control projects at ghost projects, ngunit karamihan dito ay nasa district-level pa lamang.

Nasaan ang Ibang Whistleblower? Buhay pa ba?

Sa gitna ng tensyon, tinanong ng komite kung nasaan na ang isa pang testigo na naglabas ng malalaking pahayag: si “Mr. Gotautesa,” na huling nakita sa isang Blue Ribbon hearing. Ayon sa DOJ, wala silang anumang bagong impormasyon tungkol sa kanya, dahil hindi raw ito nag-apply para sa witness protection. Naging dahilan ito upang mangamba ang ilan sa komite sa kanyang kaligtasan.

Malinaw na Usapan: Hindi Ito Pormal na Hatol

Pinapaalalahanan ng ilang miyembro ng Senado na ang mga pahayag ni Bernardo ay dapat ituring na bahagi lamang ng kanyang sinumpaang testimonya, at hindi pa opisyal na desisyon o hatol laban sa sinuman. Marami sa mga nabanggit ay kailangang beripikahin, patotohanan, o kontrahin. Ngunit hindi maikakailang dinudurog nito ang tiwala ng publiko sa sistema ng pamahalaan, lalo na sa paghawak ng pondo ng bayan.

Tanong ng Publiko: Ito na ba ang Simula ng Malaking Paglilinis?

Kung totoo ang lahat ng inilahad ni Bernardo, malinaw na maraming opisyal at personalidad ang masasangkot. Ngunit kung hindi naman ito mapapatunayan, posibleng maging isa rin itong malaking iskandalo na magdudulot lang ng mas malalim na pagdududa sa pamahalaan.

Sa ngayon, ang paghihintay ang pinakamabigat na bahagi para sa publiko. Hinihintay nila ang susunod na mga hakbang ng DOJ, Senado, at Ombudsman. Hinihintay nila ang pag-usad ng mga kaso. Hinihintay nila kung may makukulong, may matatanggal sa pwesto, o may matatakasan na namang pananagutan.

Isang bagay lamang ang tiyak: hindi pa ito ang dulo ng kwento. At sa bawat pagharang, pag-imbestiga, at pagtatanong, mas lalong lumalalim ang hinaing ng sambayanan na panahon na para wakasan ang sistemang matagal nang umiikot sa likod ng mga makintab na proyekto at malalaking pondo ng gobyerno.