Sa bawat butil ng palay na inaani, sa bawat gulay at prutas na pinaghirapan, may kaakibat na pangarap ang ating magsasaka: ang makita itong makarating nang maayos at mabilis sa hapag-kainan ng bawat Pilipino. Ang susi sa pangarap na ito ay ang mga Farm-to-Market Roads—ang mga daanan na nagsisilbing ugat ng ating ekonomiya. Ang mga kalsadang ito ang inaasahang magpapagaan sa hirap ng pagdadala ng produkto, magpapababa sa presyo ng bilihin, at magbibigay ng mas magandang buhay sa mga nasa sektor ng agrikultura.

Ngunit ang pangarap na ito, bigla na lamang naglaho sa loob ng isang hearing sa Senado. Ang mga kalsadang dapat sana ay mag-uugnay sa mga sakahan at pamilihan, ngayon ay tinawag nang may matinding pait na “Farm-to-Pocket Roads.” Bakit? Dahil natuklasan ang isang malawakang iskema ng katiwalian na nagkakahalaga ng bilyun-bilyong piso, na umubos sa pondo ng bayan na dapat sana’y napunta sa mga proyektong pang-kaunlaran. Hindi lamang ito simpleng overpricing; ito ay isang mapanlinlang na sistema na tila mas malala pa sa mga naunang anomalya, gaya ng flood control scam na dating nagdulot din ng galit sa publiko. Bago natin himayin ang bawat detalye ng pambansang eskandalong ito, kailangan nating maunawaan kung gaano kalaki ang halagang nawala at kung sino-sino ang mga posibleng nasa likod ng ganitong kalaking panloloko.

Ang Halaga ng Kapalaran na Inukit sa Semento

Nagsimula ang lahat sa isang tila ordinaryong pagrepaso ng badyet ng Department of Agriculture (DA) sa Senado. Walang sinuman ang nag-akala na sa gitna ng talakayan tungkol sa mga numero at alokasyon ng pondo, biglang lilitaw ang mga dokumentong magpapagulat hindi lamang sa mga senador, kundi maging sa kalihim mismo ng agrikultura. Ang tanong na “Kaya ba ng inyong ahensya na direktang magpatupad ng mga proyektong kalsada?” ang naging mitsa ng malaking rebelasyon.

Nang magsimulang ilabas ng isang senador ang mga listahan ng proyekto, lalong umigting ang tensyon. Isipin mo: isang kilometrong kalsada, na gawa sa semento, na sa karaniwan ay dapat nagkakahalaga lamang ng humigit-kumulang P5,000 kada metro, ay siningil sa gobyerno nang umaabot sa halos P300,000 hanggang P400,000 kada metro. Kung ibabaling ito sa bawat kilometro, umaabot sa P300 milyon ang presyo. Ayon sa senador, ang halagang iyon ay parang gumawa ka na ng tulay, hindi lang simpleng kalsada! Ang ganitong kalaking overprice ay nangangahulugan na higit dalawampung beses (20x) ang idinagdag sa tunay na halaga ng proyekto.

Hindi na ito kaswal na pagkakamali sa pag-compute. Ito ay isang intensiyonal na pangungulimbat. Mayroon ding mga kaso na mas matindi pa, gaya ng isang proyekto sa Camarines Sur na sinasabing umabot sa P26.63 Bilyon kada metro o isang farm-to-market road sa Mayant City na nagkakahalaga ng P103,000 kada metro. Ang mga numerong ito ay nagpakita ng isang pattern ng matinding pandaraya na tila matagal nang nangyayari, at ngayon lamang nabisto. Maging ang Kalihim ng Agrikultura, hindi maitago ang pagkagulat at sinabing ang presyo na dati nilang inaakala na mataas na ay naging maliit na lang pala kapag inihambing sa aktwal na singil.

Ang Taktika ng Pandaraya: Bakit Walang Nakabantay?

Kung ganoon kalaki ang overpricing, bakit walang nakakita nito noon? Ang sagot ay matatagpuan sa mismong proseso ng pagpapatupad ng mga proyekto. Ayon sa mga rebelasyon, ang modus operandi na ginamit sa Farm-to-Market Roads ay halos pareho sa mga nakita noon sa flood control projects. Ito ay ang sadyang pag-iwas sa tamang proseso at ang pagtatago ng mga anomalya.

Ang mga proyektong ito ay dapat dumaan sa masusing pag-aaral at pag-apruba ng Department of Agriculture, dahil sila ang primary ahensya na nangangasiwa sa mga farm-to-market roads. Ngunit lumabas sa imbestigasyon na marami sa mga overpriced na proyekto ay itinuloy kahit hindi raw pumirma o pumayag ang DA. Ibig sabihin, may mga kalsadang itinayo kahit walang pormal na pahintulot mula sa mismong ahensyang dapat nagbabantay dito.

Ang paliwanag ng Kalihim ng DA ay lalong nagbigay-linaw sa sitwasyon: mas pinili raw nilang huwag hawakan ang mga proyekto dahil ayaw nilang madamay sa mga iskandalo. Ang ganitong pahayag ay nagpapakita na alam nilang may posibilidad ng katiwalian sa ganitong uri ng proyekto, ngunit sa halip na harapin at ayusin ang sistema, nagdesisyon silang lumayo. Ang desisyong ito ang nagbigay ng pagkakataon sa mga taong sakim na isagawa ang kanilang scheme at idiretso ang pondo at implementasyon, na tila ba sadyang iniiwasan nila ang anumang hakbang na pwedeng makadiskubre sa kanilang katiwalian.

Bukod pa rito, muling lumabas ang issue ng ghost projects—mga proyektong nakasulat lang sa papel ngunit hindi naman talaga naipatayo. May natuklasang ganito sa Davao Occidental at Zamboanga City. Ang paulit-ulit na paglitaw ng ganitong uri ng pandaraya ay nagpapakita na ang sistema mismo ay bukas sa pang-aabuso, at patuloy itong nauulit dahil walang sapat na pananagutan.

Ang P6.3 Bilyon at ang Pangarap na Kalsadang Manila-Aparri

Gaano ba kalaki ang P6.3 bilyong piso na nawala sa kaban ng bayan dahil sa overpricing? Ito ang kabuuang halaga ng nawawalang pondo na naipon sa loob lamang ng dalawang taon. Ang numerong ito ay hindi lamang abstract na bilyon.

Upang mas maunawaan ng karaniwang Pilipino ang bigat ng halagang ito, ipinaliwanag ng senador na kung ginamit lamang sana ito sa tama, kaya nitong magpatayo ng isang kalsadang mag-uugnay mula Maynila hanggang Apari. Isipin mo: isang kalsadang magpapabilis sa biyahe, magpapadali sa daloy ng kalakal, at makakatulong sa milyon-milyong Pilipino. Ito sana ang bunga ng P6.3 bilyon. Ngunit sa halip na maging daan patungo sa kaunlaran, ang pera ay nauwi lang sa bulsa ng mga opisyal at kontratistang sakim.

Habang ang mga opisyal ay nagpapasarap sa pondo ng bayan, patuloy naman na naghihirap ang mga magsasaka. Sa kabila ng pagbuhos ng pawis at dugo sa bukid, wala silang maayos na daanan para madala ang kanilang produkto sa pamilihan. Ang mga proyektong dapat sana ay sagot sa problema ng kabuhayan, ngayon ay nagiging paraan pa pala para kumita ang iilan. Ang resulta: ang totoong talo ay ang mga ordinaryong Pilipino na umaasa lang sa tulong ng gobyerno.

Ang Paghahanap sa mga Sangkot at ang Daanan Patungo sa Bicol

Sa mas malalim na imbestigasyon, tinukoy ng mga senador ang mga rehiyon kung saan pinakamarami ang overpriced na proyekto. Lumabas na ang pinakamatinding kaso ay sa Region V o Bicol Area at Region VIII o Eastern Visayas. Sa dalawang rehiyong ito, umabot sa bilyon-bilyong piso ang labis na singil sa mga proyekto.

At dito na pumasok ang mga pangalan at koneksyon. Isa sa mga kontratistang nakakuha ng malalaking kontrata ay umano’y konektado sa isang kilalang opisyal mula sa Camarines, na nagmula rin sa Bicol. May mga ugnayan din na lumitaw sa pagitan ng mga kumpanyang sangkot sa farm-to-market roads at sa mga proyektong flood control, kabilang ang dalawang kumpanya na iniuugnay sa isang dating kongresista. Ang mga ugnayang ito ay tila piraso ng isang malaking puzzle na unti-unting nabubuo.

Ang pagdami ng mga proyektong may problema sa Bicol at Eastern Visayas, na sinabayan ng mga alegasyon ng koneksyon sa pulitika, ay nagpapahirap paniwalaan na ito ay simpleng pagkakataon lamang. Habang tumatagal ang pagdinig, mas lumilinaw na ang katiwalian ay hindi lamang isang problema ng ilang indibidwal, kundi isang masalimuot na web ng impluwensya at kapangyarihan na pinoprotektahan ang isa’t isa.

Ang Taktika Laban sa Testigo: Ang Lihim na Pag-atake sa Katotohanan

Sa gitna ng mga malalaking rebelasyon, may isa pang drama ang nagaganap: ang pag-atake sa kredibilidad ng mga taong nagtatangkang ilabas ang katotohanan. Isang matibay na halimbawa nito ay ang kaso ni Bryce Hernandez, isa sa mga pangunahing testigo sa imbestigasyon. Sa halip na magpaliwanag at harapin ang mga issue, ang mga nadadamay sa kaso ay gumamit ng batas at impluwensya sa pulitika para siraan ang kredibilidad ng mga testigo.

May senador na nagsampa ng kasong perjury laban kay Hernandez. Ang mga basehan ng reklamo ay kinabibilangan ng umano’y maling paratang sa 30% kickback, ang sinasabing koneksyon sa isang personalidad, at ang magkasalungat na pahayag ni Hernandez sa iba’t ibang pagdinig. Sinasabing dati raw ay itinanggi ni Hernandez ang kanyang kaugnayan sa anomalya, ngunit kalaunan ay umamin siya na bahagi siya nito.

Para sa marami, ang pagsasampa ng kasong ito ay hindi paghahanap ng hustisya, kundi isang taktikal na paraan para sirain ang kredibilidad ni Hernandez. Kung mawawala ang tiwala ng publiko at ng korte sa testigo, maaari lang humina, o tuluyang mabasura, ang imbestigasyon. Ang pag-atake sa testigo ay isang malinaw na pagpapakita kung gaano kalaki ang pusta ng mga sangkot: handa silang gumamit ng anumang paraan upang maprotektahan ang kanilang sarili at ang kanilang kayamanan.

Sino ang Babaguhin? Ang Tao o ang Sistema?

Sa mga sumunod na linggo matapos ang mga pagdinig, lalong lumalim ang pagdududa ng marami. Ang mga issue na dati ay nasa papel lang, ngayon ay may mukha at pangalan na. Dumarami ang panawagan para sa transparency at accountability.

Ngunit sa kabila ng lahat, hindi maikakailala na para sa karaniwang tao, tila napakabagal pa rin ng hustisya. Maraming Pilipino ang nawawalan na ng tiwala dahil sa paulit-ulit na isyu ng katiwalian na may kinalaman sa pera ng bayan. Ang opisina ng Ombudsman, na dapat sana’y nangunguna sa paglutas ng mga kasong ito, ay naglabas ng pahayag na patuloy silang magsisiat ng reklamo nang patas. Ngunit sapat na ba ang mga salita?

Ang iskandalong ito ay higit pa sa overpriced na kalsada. Ito ay isang paalala na habang ang ating bansa ay patuloy na humaharap sa krisis, may mga taong ginagawang negosyo ang pondo ng bayan. Ang farm-to-market roads ay naging metapora ng tiwali at bulok na sistema, kung saan ang mga daanan patungo sa kaunlaran ay ginawang bypass patungo sa pribadong yaman.

Bilang mamamayan, kapag nakikita mo ang paulit-ulit na ganitong issue, ano sa tingin mo ang mas nararapat baguhin? Ang mga taong namumuno ba, na patuloy na nasisilaw sa kapangyarihan at pera, o ang mismong sistema na matagal nang hindi gumagana para sa karamihan? Ang kalsada ay nakalatag na. Ang kailangan na lang ay ang malawak na paggising at pagkakaisa ng bayan upang hindi na mauwi ang ating pangarap na kaunlaran sa bulsa ng iilan.