“Ang Ginto sa Putik”
May mga kayamanang hindi makikita sa lungsod, kundi sa puso ng taong marunong magtiis.

Sa gilid ng malawak na bukirin ng San Jose, sa ilalim ng araw na walang kapaguran, doon nagsimula ang kuwento nina Beya at Jay Castillo—magkapatid na magkaibang-magkaiba gaya ng langit at lupa. Bata pa lamang sila nang iwan ng mga magulang dahil sa kahirapan. Ang natira lamang sa kanila ay ang lolo Ernesto, isang matandang magsasaka na halos di na makalakad ngunit may pusong mas matatag pa sa kalabaw na hatak-araro.

Sa bawat sikat ng araw, maririnig ang kaluskos ng tsinelas ni Jay sa pilapil, dala ang sako ng binhi at ngiti sa labi. Bata pa ngunit sanay na sa bigat ng trabaho. Sa tuwing babalik siya sa kanilang barong-barong, sasalubungin siya ni Beya—maayos ang buhok, suot ang lumang bestida ngunit laging nakatitig sa malayo, sa direksyon ng bayan.

“Ayaw kong tumanda sa ganitong lugar,” lagi nitong sambit, habang pinagmamasdan ang mga kabataang may magagarang cellphone. “Balang araw, yayaman ako. Ayokong mamuhay sa putik.”

Hindi alam ni Beya na sa bawat salitang iyon, parang tinutusok ang puso ni Jay. Ngunit imbes na sumagot ng galit, ngingiti lang siya.
“Basta’t masipag ka, ate. Darating din ang ginhawa.”

At sa bawat ngiting iyon, mas tumitibay ang loob niya.

Si Lolo Ernesto, kahit mahina na, ay laging nagpapaalala sa dalawa. “Anak,” aniya kay Beya habang nakaupo sa duyan, “hindi sa diploma nasusukat ang kabutihan. Kapag marunong kang tumulong at may malasakit, iyon ang tunay na yaman.”

Ngunit tatawa lamang si Beya. “Eh paano po tayo aasenso kung kabaitan lang ang puhunan?”

Ang mga salitang iyon ang tumatak kay Jay—mga salitang naging gasolina ng kanyang determinasyon.

Lumipas ang mga buwan, at unti-unting nanghina si Lolo Ernesto. Sa huling gabing magkasama sila, hinawakan niya ang kamay ni Jay. “Anak, alagaan mo ang ate mo, ha. Kayo na lang ang may isa’t isa.”

Hindi niya alam, iyon na pala ang huling gabing buo pa ang maliit nilang pamilya.

Pagkaraan ng libing, tila nabiyak sa gitna ang mundo nina Beya at Jay. Tahimik ang kanilang barong-barong, at bawat sulok ay puno ng alaala. Ngunit habang si Jay ay patuloy na kumikilos—nagluluto, naglalaba, at nag-aalaga ng manok—si Beya naman ay laging nasa labas, kasama ang mga kabataang taga-bayan.

Hanggang isang gabi, habang kumakain sila ng lugaw, binitawan ni Beya ang desisyon na magbabago sa lahat.
“Jay, aalis na ako. Pupunta ako sa Maynila. Baka doon may magandang kapalaran ako.”

Hindi nakapagsalita si Jay. Tanging pagtango lang ang naisagot. Sa umaga, habang inaayos ni Beya ang kanyang mga damit, iniabot niya ang ilang baryang ipon.
“Ate, mag-ingat ka ro’n ha. Balik ka kung sakaling hindi mo magustuhan.”

Ngunit ngumiti lang si Beya, may kumpiyansa sa boses. “Hindi na ako babalik dito, Jay. Balang araw, yayaman ako.”

At umalis siya, sakay ng lumang jeep, dala ang mga pangarap at pagnanais na takasan ang kahirapan. Naiwan si Jay, nakatingin sa alikabok ng daan, hawak ang lumang sumbrero ni Lolo Ernesto.

Lumipas ang mga taon. Si Jay, kahit walang diploma, ay patuloy na nagsumikap. Nagtrabaho sa construction, sa palengke, sa bukid. Sa bawat patak ng pawis, naririnig pa rin niya ang boses ni Lolo: “Kapag marunong kang magtiis, makakarating ka rin sa rurok.”

Tuwing gabi, nakatingin siya sa langit, iniisip kung nasaan na si Beya.

Samantala, sa Maynila, ibang mundo ang sinalubong kay Beya—maliwanag, makulay, ngunit mapanganib. Sa una, hirap siya makahanap ng trabaho. Ngunit sa tulong ng ganda at tiwala sa sarili, unti-unti siyang napalapit sa mga taong may pera. Ang mga hapunan sa mamahaling restoran, ang alahas, ang mga kasuotang imported—lahat iyon ay naging bahagi ng bagong buhay niya.

Ngunit kasabay ng pag-angat ay ang paglimot—sa lolo, sa kapatid, sa baryong minsan niyang tinawag na tahanan.

Si Jay naman ay tahimik na umunlad sa kanyang paraan. Natutong magkumpuni ng bahay, magtayo ng maliit na karpinterya, at unti-unting nakilala sa bayan bilang maaasahang manggagawa. Ang dating binatilyong marumi at mahiyain, ngayo’y respetado sa kanilang lugar.

Tatlong taon ang lumipas bago muling nagtagpo ang kanilang mga daan.

Isang umaga, bumaba sa bus si Beya—nakasuot ng mamahaling damit, may dalang maleta, at may kasamang lalaking taga-Maynila. Agad siyang napansin ng mga kababaryo. Ipinagmalaki niya sa lahat na siya’y malapit nang pakasalan ng isang negosyante at mayaman na raw ang kanyang mga kaibigan.

Ngunit nang marating niya ang dating barong-barong, napahinto siya. Sira na ang bubong, kalawangin ang pinto, at amoy-alikabok ang paligid. “Diyos ko, ganito pa rin?” bulong niya.

Sa labas, nadatnan niyang abala si Jay, pawisan, nagkukumpuni ng mesa. Nang makita siya ng kapatid, napangiti ito at dali-dalig lumapit.
“Ate! Ikaw ba ’yan? Ang tagal mong nawala! Kamusta ka na?”

May tuwa sa kanyang mga mata, halatang sabik na sabik. Ngunit imbes na yakapin siya, tiningnan lamang ni Beya mula ulo hanggang paa.
“Jay… ganito ka pa rin? Diyos ko, kahit kailan hindi ka marunong ayusin ang sarili mo. Pawis, putik, amoy araw!”

Sandaling natahimik si Jay. Ngunit imbes na magalit, ngumiti siya. “Masaya akong makita ka ulit, Ate.”

Nagsimula siyang maghanda ng meryenda, gaya ng nakagawian nilang dalawa noong bata pa. Ngunit habang abala siya sa pag-aasikaso, napansin ni Beya ang bawat sulok ng bahay—ang mga lumang larawan ni Lolo, ang basag na tasa, ang kahoy na lamesang pilit pa ring ginagamit.

“Bakit hindi ka pa umalis dito, Jay?” tanong niya. “Ang dami nang oportunidad sa Maynila. Dito, hanggang kailan ka magpapakahirap?”

Huminto si Jay. “Kasi dito ko natutunang maging masaya, Ate. Hindi kailangan ng marangyang bahay para matawag na mayaman.”

Tumingin siya sa langit, sa direksyong palaging tinatanaw niya tuwing gabi. “Si Lolo nga, walang pera pero busog sa dangal. Baka iyon ang ginto na matagal mo nang hinahanap.”

Hindi nakaimik si Beya. Sa unang pagkakataon matapos ang mahabang panahon, naramdaman niyang tila may tumusok sa kanyang puso—hindi galit, kundi hiya.

Ilang araw siyang nanatili sa baryo. At sa bawat araw na dumadaan, unti-unti niyang nakita ang mundong minsan niyang kinasusuklaman: ang amoy ng lupa pagkatapos ng ulan, ang tawanan ng mga batang naghahabulan, ang ngiti ng mga kapitbahay na mas kontento sa simpleng buhay kaysa sa anino ng siyudad.

Isang gabi, habang nakaupo sila ni Jay sa ilalim ng buwan, bigla siyang nagsalita.
“Jay, naalala mo noong sinabi ko sa’yo… na ayokong mabuhay sa putik?”

“Oo, Ate,” sagot ni Jay, bahagyang nakangiti.

“Ngayon ko lang naintindihan,” dagdag ni Beya, tumitig sa mga kamay ng kapatid na punô ng kalyo. “Hindi pala putik ang bumabalot sa’yo noon. Ginto pala iyon.”

Nang gabing iyon, walang luha ngunit puno ng katahimikan. Sa hangin, tila naroon si Lolo Ernesto, nakangiti, dahil sa wakas, natagpuan ng kanyang mga apo ang tunay na yaman—ang yaman ng puso, hindi ng bulsa.

At sa muling pagsikat ng araw, magkasamang humarap sina Beya at Jay sa bukid.
Isa na ngayong dalagang marunong yumuko sa lupa, at isang binatang marunong mangarap nang marangal.