“Hindi kayamanan ang tunay na sukatan ng pagmamahal, kundi ang taong mananatili sa tabi mo kahit wala ka nang maibigay.”

Tahimik na nakaupo si Don Ariel sa malawak na balkonahe ng kanyang mansyon habang pinagmamasdan ang unti-unting paglubog ng araw. Sa kabila ng kaniyang salapi at kapangyarihan, dama niya ang kalungkutan na matagal nang nananahan sa kanyang dibdib. Ang dating tahanang puno ng halakhak ay tila naging isang malamig na palasyo ng katahimikan. Wala na ang mga pagtitipon, wala na ang mga bisita—at ang mga ngiti ng pamilya ay tila ba nawawala kapag wala siyang iniaabot na tulong pinansyal.

Madalas niyang tanungin ang sarili: “May nagmamahal pa ba sa akin bilang tao, o pera ko lang ang mahal nila?”

Sa paglipas ng mga taon, mas lalo niyang nakikita ang pagiging sakim ng kanyang mga kamag-anak. Ang pamangkin niyang si Salvador at ang asawa nitong si Imelda, laging magalang at masigla kapag may pabor na hinihingi, ngunit agad ding lumalayo kapag hindi natutugunan ang kanilang gusto. Ang anak naman nilang si Rico, na itinuring niyang parang apo, ay hayagang ipinapakita ang paghamak sa kanya.

“Wala nang silbi si Lolo Ariel kung wala na siyang pera,” minsan pa niyang narinig mula sa binata.

Masakit sa kalooban ng matanda, ngunit sa halip na magalit, napangiti siya ng mapait. Sa oras na iyon, nabuo sa kanyang isip ang isang plano—isang pagsubok sa tunay na pagkatao ng mga nagmamahal sa kanya. Magpapanggap siyang naghihirap at may malubhang karamdaman. Titingnan niya kung sino ang mananatili sa tabi niya kapag wala na siyang kayamanan.

Tinawag niya ang tapat niyang katiwala na si Mang Ernesto, ang naglingkod sa kanya ng higit tatlumpung taon. Ipinaliwanag niya ang plano, at bagaman nag-alinlangan sa una, pumayag din ang matanda.
“Kung iyan po ang makapagpapagaan sa loob ninyo, Don Ariel, susuportahan ko po kayo,” wika ni Mang Ernesto.

At doon nagsimula ang pagbabago.

Kumalat sa kanilang angkan ang balitang nalugi ang negosyo ni Don Ariel. Mabilis din ang kasunod na bulung-bulungan na siya raw ay may sakit at malapit nang pumanaw. Ang dating iginagalang at sinusuyo, ngayon ay iniiwasan at nililibak. Ang mga pamangkin na dati ay halos araw-araw nasa mansyon upang humingi ng tulong ay biglang naglaho. Wala na ang mga tawag, wala nang kumustahan. Para bang naglaho rin ang kaniyang halaga.

Ngunit sa gitna ng pag-iisa, isang liwanag ang dumating.

Isang umaga, habang pinagmamasdan niya ang bakanteng bakuran, may dumating na dalagang may dalang maliit na basket ng prutas at ulam. Siya si Fe, anak ng kapatid niyang babae na matagal nang pumanaw. Mahirap lang si Fe, ngunit dala niya ang busilak na puso at kababaang loob na matagal nang hindi naramdaman ni Don Ariel mula sa iba.

“Kamusta po kayo, Tito Ariel?” bati ni Fe habang inaabot ang dala. “Pasensya na po, ito lang ang kaya ko. Pero sana’y makatulong kahit papaano.”

Napaluha ang matanda. Sa unang pagkakataon sa matagal na panahon, may taong dumalaw sa kanya hindi dahil sa pera, kundi sa tunay na malasakit.

Mula noon, araw-araw ay dumadalaw si Fe. Inaasikaso niya ang tiyuhin—pinagluluto, pinupunasan, pinapaliguan, at tinutulungan sa pag-inom ng gamot. Minsan ay nagbebenta siya ng kakanin sa palengke upang may maipambili ng gamot. Minsan naman, naglalaba para sa mga kapitbahay. Sa gabi, kapag pagod na pagod na siya, nadidinig ni Don Ariel ang dalaga na taimtim na nananalangin.

“Panginoon, pahabain niyo pa po ang buhay ni Tito Ariel. Huwag niyo po siyang hayaang magdusa.”

Hindi niya hiniling ang mana, hindi rin kayamanan—buhay lamang ng kanyang tiyuhin. At doon, unti-unting nabuksan muli ang puso ni Don Ariel.

Habang tumatagal, lalo siyang humahanga sa kabutihan ni Fe. Hindi ito nagrereklamo, hindi umiwas sa hirap. Kahit kapos, masaya itong naglilingkod. Sa bawat araw na kasama niya ang dalaga, naramdaman niyang muli kung ano ang ibig sabihin ng tunay na pamilya.

Ngunit hindi lahat ay natutuwa.

Nang mabalitaan nina Salvador at Imelda na si Fe na lamang ang laging kasama ni Don Ariel, agad silang nagalit. “Nagpapakitang-gilas lang ‘yan,” sabi ni Imelda. “Gusto lang niyang makuha ang loob ni Don Ariel para siya ang magmana.”

Sumang-ayon si Salvador. “Sayang lang ang oras niya. Wala na namang ibibigay sa kanya ang matanda.”

Si Rico naman, tuwing makikita si Fe sa mansyon, ay tatawa at mang-aasar. “Magpapakahirap ka pa diyan? Alipin ka na lang habambuhay ni Lolo.”

Ngunit si Fe, nanatiling kalmado. Ngumiti lang siya at nagpatuloy sa kanyang ginagawa. Sa halip na sagutin ang mga pang-iinsulto, mas pinili niyang magpakumbaba.

Habang pinagmamasdan ni Don Ariel ang lahat ng ito, lalo siyang naluluha. Nakita niya ang malinaw na pagkakaiba ng dalawang uri ng puso—ang pusong marunong magmahal, at ang pusong marunong lang maningil.

Lumipas ang mga buwan, at lumala ang kalagayan ng matanda. Wala na siyang yaman, wala nang marangyang pagkain, at madalas ay lugaw at tuyo na lang ang pinagsasaluhan nilang dalawa. Ngunit sa halip na malungkot, si Fe ay laging may ngiti.

Isang gabi, habang pinagmamasdan ni Don Ariel ang pagod ngunit masayang mukha ng pamangkin, marahan siyang nagsalita, “Bakit mo ginagawa ang lahat ng ito, anak? Hindi ka ba nagsasawa?”

Ngumiti si Fe at marahang sumagot, “Tito, pamilya po kita. Hindi ko kayang pabayaan ang dugo at laman ko, kahit gaano kahirap.”

Sa mga salitang iyon, napahikbi ang matanda. Sa unang pagkakataon, naramdaman niyang may nagmamahal sa kanya hindi dahil sa kayamanan, kundi dahil sa puso.

Makalipas ang ilang linggo, tinawag ni Don Ariel si Mang Ernesto. “Panahon na, Ernesto,” mahinahon niyang sabi. “Ipakita mo na sa kanila ang totoo.”

Kinabukasan, isang liham ang dumating sa pamilya ni Salvador. Nasa loob noon ang balita na bumalik na ang lahat ng negosyo ni Don Ariel—na ang kanyang “pagkakalugi” ay isa lamang pagsubok. Sa sulat ding iyon, nakasaad ang kanyang huling habilin:

“Ang aking mga ari-arian ay ipamamana ko sa nagpakita ng tunay na malasakit, hindi sa may magarang salita. Ang yaman ay nawawala, ngunit ang kabutihan ay mananatili.”

At sa dulo ng liham, nakasulat ang pangalan ni Fe.

Ang mga kamag-anak ay natahimik. Si Salvador at Imelda ay hindi makapaniwala, habang si Rico ay napayuko sa hiya. Samantala, si Fe ay tahimik lamang na lumuluha—hindi dahil sa mana, kundi dahil sa pagmamahal na sa wakas ay nakita at pinahalagahan ng kanyang tiyuhin.

Sa huling sandali ng buhay ni Don Ariel, hinawakan niya ang kamay ng pamangkin. “Salamat, Fe. Dahil sa’yo, natutunan kong muli kung ano ang halaga ng pagmamahal.”

At sa paglubog muli ng araw sa balkonahe ng dating tahimik na mansyon, hindi na kalungkutan ang bumabalot dito, kundi kapayapaan—sapagkat sa wakas, natagpuan na ni Don Ariel ang tunay na kayamanan sa puso ng isang maralitang dalaga.