“Kapag ang puso ay puro sigaw, darating ang araw na pati ang makina ng kapalaran ay titigil din sa ‘yo.”

Mainit ang araw sa San Rafael. Ang alikabok sa kalsada ay humahalo sa amoy ng langis at gasolina. Sa kanto, rinig ang kalansing ng mga bakal at lagitik ng mga makina mula sa Ortega Autoworks — ang pinakamalaki at pinakakilalang talyer sa bayan. Ngunit sa loob ng talyer na iyon, ang ingay ng mga makina ay hindi kasing lakas ng boses ng may-ari.

Nakatayo sa gitna ng shop si Luis Ortega, suot ang mamahaling relo, may buhok na laging maayos, at kilalang hindi marunong ngumiti. Sa kanya, disiplina ang lahat. Pero para sa mga tauhan niya, iyon ay takot na walang hanggan.

“Boyet! Ilang beses ko bang sasabihin sa ‘yo, huwag mong ilalagay nang baliktad ang gasket! Puro palpak!”
Ang bulyaw ni Luis ay parang hampas ng bakal sa pandinig. Si Boyet, bagong mekaniko, ay napatigil, nanginginig sa hiya. “Pasensya na po, sir, hindi ko po sinasadya—”
“Walang hindi sinasadya! Kung hindi ka marunong, umalis ka na lang!”

Tahimik ang lahat. Maging ang lumang electric fan sa sulok ay parang natakot ding umihip. Sa tabi, si Mang Poldo, ang pinakamatagal nang mekaniko, ay mahinahong lumapit.
“Sir, baka naman puwede nating bigyan ng pagkakataon si Boyet. Bago pa lang po siya, at—”
Napalingon si Luis, malamig ang mga mata.
“Kung gusto mo, Mang Poldo, sabay na lang kayong umalis.”

Napayuko ang matanda. Wala nang sumunod na salita. Isa-isa, ang mga mekaniko ay bumalik sa trabaho, tahimik, tila mga makina ring walang damdamin. Pero sa bawat ikot ng turnilyo, may kasamang daing ng sama ng loob.

Pag-uwi ni Luis, sinalubong siya ng asawang si Tess. “Luis, bakit lagi kang galit? Parang lahat na lang ng tao, may mali sa ‘yo.”
“Kung hindi ako magiging mahigpit, luluhod sa gutom ang negosyo. Ang mga tao, Test, kailangang utusan. Kapag mabait ka, aabusuhin ka.”
Napailing si Tess. “Pero hindi mo kailangang maging malupit para magtagumpay.”
“Wala kang alam sa negosyo.” Sagot ni Luis, sabay lagok ng kape.

Sa gilid ng kusina, tahimik si Gloria, ang kasambahay. Madalas niyang marinig ang mga sigawan sa gabi. Sa isip niya, “Ang pusong laging galit, hindi tatagal. Babalikan ‘yan ng langit sa oras na hindi mo inaasahan.”

Kinabukasan, balik sa dati. Galit, sigaw, at utos. Sa pagitan ng mga tunog ng makina, may halong buntong-hininga ng mga trabahador. Ang talyer ay puno ng ingay, pero ang mga puso ay tahimik na nasusunog.

Isang umaga, lumapit si Mang Poldo sa opisina ni Luis. May hawak na sobre, nanginginig ang kamay.
“Sir Luis, baka puwedeng makapag-advance man lang kahit kalahati ng sweldo ko. May sakit po kasi ang anak kong si Rica. Kailangan daw pong ma-confine.”
Hindi man lang tumingin si Luis. Abala sa cellphone. “Advance? Hindi ako bangko. Kung kulang ang kita mo, problema mo ‘yan.”
“Sir, tatlumpung taon na po akong tapat sa inyo. Kahit nilalagnat ako, pumapasok pa rin po ako. Kahit kalahati lang sana—”
Tumayo si Luis, malamig ang boses. “Hindi ko problema ang anak mo. Umalis ka na. Sayang oras ko.”

Napayuko si Mang Poldo. Ang kamay na sanay sa bakal ay nanginginig. “Sige po, sir. Pasensya na po.” Paglabas niya, nakita siya nina Boyet at Raul. Walang nagsalita. Tanging tingin ng awa ang naiwan sa hangin.

Kinagabihan, nagtanong si Tess habang naghahapunan.
“Luis, lumapit daw si Mang Poldo. May sakit ang anak niya.”
“Alam ko. Pero hindi ako charity. Kung tutulungan ko lahat, malulugi ako.”
“Hindi mo kailangang tulungan lahat… kahit siya lang. Tatlong dekada mo na siyang kasama.”
“Hindi ako nagpapalimos. Umasenso ako dahil hindi ako nagpapadala sa awa.”
“Pero minsan, Luis, kailangan mo ring magpakatao.”

Hindi siya sumagot. Tumayo, iniwan ang hapag. Sa mata ni Tess, may luha ng pagod — hindi dahil sa sigaw ni Luis, kundi sa takot na isang araw, baka tuluyang mawalan ito ng puso.

Makalipas ang ilang araw, pumanaw ang anak ni Mang Poldo. Walang dumating mula sa Ortega Autoworks. Wala ring text, walang pakikiramay. Tahimik lang ang mga mekaniko, pero sa loob nila, may naglalagablab na galit.

Pagbalik ni Mang Poldo mula sa libing, hindi na siya dumiretso sa trabaho. Sa harap ng bahay, hawak ang larawan ng anak. “Darating din ang araw,” wika niya sa asawa. “Mararamdaman din ni Luis kung gaano kasakit mawalan. Maaaring hindi lang pera ang kukunin sa kanya.”

Lumipas ang ilang linggo.
Isang umaga, lumapit si Boyet sa opisina ni Luis.
“Sir, baka po puwede akong magpaalam bukas. Birthday po kasi ng anak ko. Uuwi lang po ako sa probinsya kahit isang araw lang.”
“Bakasyon? May kontrata ka. Hindi ka puwedeng umabsent.”
“Sir, matagal ko na pong pangako ‘to sa anak ko.”
Umirap si Luis. “Hindi puwede. Kung aalis ka, huwag ka nang babalik.”

Tahimik si Boyet. Nakita sa mukha niya ang pagkalito — pero sa huli, pinili niyang umuwi. Para sa kanya, ang trabaho ay napapalitan, pero ang oras sa anak ay hindi.

Pagbalik niya, sinalubong siya ng malamig na boses ni Luis.
“Anong sabi ko? ‘Pag umalis ka, tanggal ka. Wala ka nang trabaho.”
“Sir, maawa naman po kayo. Wala po kaming makakain.”
“Hindi ko problema ‘yan. Dapat inisip mo ‘yan bago ka umabsent.”

Tahimik ang buong talyer. Si Mang Poldo ay napayuko. Si Gloria, halos maiyak sa nasaksihan.
Bago umalis, bumulong si Boyet:
“Darating din ang araw, sir. Mararanasan mo rin kung gaano kasakit mawalan.”
Ngumisi si Luis. “Kung karma ang pag-uusapan, matagal na akong pinagpala. Hindi ako tinatablan ng ganyan.”

Lumipas ang mga buwan. Unti-unting napansin ni Luis na tila may kakaiba.
Ang dating maingay na talyer ay unti-unting natahimik.
“Nasaan na ‘yung mga regular nating kliyente?” tanong niya kay Raul.
“Sir, lumipat daw po sila sa bagong talyer ni Mang Rolly.”
“Yung Rolly na ‘yon? Wala ‘yang alam sa negosyo. Babalik din dito ‘yan.”

Pero hindi bumalik.
Sa halip, kumalat ang mga reklamo online:

“Iwasan n’yo ang Ortega Autoworks. Bastos at mapangmata ang may-ari.”
“Hindi marunong rumespeto sa trabahador.”

Isang araw, habang nakatayo si Luis sa gitna ng shop, napansin niyang tahimik ang paligid. Ang mga dating kaibigan sa industriya — wala nang bumabati. Ang mga dating tauhan — lumipat na sa bagong talyer.
Tumingin siya sa lumang logo ng Ortega Autoworks sa pader. Dati iyon ay simbolo ng tagumpay. Ngayon, isa na lang paalala ng kung paanong ang kayabangan ay pwedeng pumatay ng negosyo.

Isang gabi, umulan nang malakas. Wala si Tess; umuwi sa probinsya. Si Luis, mag-isa sa bahay.
Habang nagkakape, biglang namatay ang kuryente. Tahimik. Ang tanging naririnig ay lagitik ng ulan at ugong ng hangin. Sa dilim, napatingin siya sa salamin — sa unang pagkakataon, nakita niya ang sarili hindi bilang amo, kundi bilang taong pagod, mag-isa, walang kasama.

Sa labas, dumaan si Gloria, bitbit ang payong. Nakita niya si Luis sa loob, walang ilaw, nakatulala.
“Sir…” mahinang wika niya. “Walang makinang kayang ayusin ang pusong sira.”
Hindi na siya sumagot. Sa unang pagkakataon, napayuko si Luis — hindi dahil sa hiya, kundi sa bigat ng mga alaala.

Kinabukasan, isinara ng tuluyan ang Ortega Autoworks.
Sa may kanto, may bagong karatula: “Poldo & Sons Auto Repair.”
Tahimik ngunit puno ng ngiti ang mga mekaniko roon. Si Boyet, isa nang senior mechanic. Si Mang Poldo, nakangiti habang nag-aabot ng tools sa anak.

At si Luis?
Walang nakakaalam kung saan siya napunta.
Ngunit sa bawat pag-ikot ng wrench sa bagong talyer, may mga bulong na naririnig:
“Ang makina, kayang ayusin. Pero ang puso, kapag pinuno mo ng galit—kahit ang langis ng panahon, hindi na ‘yan tatakbo muli.”