“May mga gabing ang dilim ay parang walang hanggan, ngunit sa puso ng batang marunong mangarap, palaging may isang bituin na ayaw mamatay.”

Tahimik ang buong baryo ng gabing iyon. Ang malamig na hangin ay humahaplos sa mga dingding ng mga barong-barong, at tanging huni ng kuliglig ang umaalingawngaw sa dilim. Sa gitna ng katahimikan, sa isang munting bahay na yari sa pinagtagpi-tagping kahoy, nakahiga si Aling Rosa—namumutla, hinihingal, at may basang tuwalya sa noo.

Sa tabi ng banig, nakaupo si Irene, walong taong gulang, payat, ngunit may mga mata na tila matanda na sa mundo. Hawak niya ang pamaypay at maingat na pinupunasan ang pawis ng kanyang ina.

“Nay, gusto niyo po bang uminom ng tubig?” tanong ng bata, halos pabulong, parang natatakot na gisingin ang katahimikan ng gabi.

Ngumiti si Aling Rosa. Pilit. “Huwag ka nang mag-alala, anak. Sandali na lang, mawawala na rin ang sakit ni nanay.”

Ngunit pareho nilang alam na hindi iyon totoo. Tuberculosis, sabi ng doktor. At sa kawalan ng pera, tanging pag-asa at dasal ang gamot ni Aling Rosa. Araw-araw, pilit siyang bumabangon upang ipagluto si Irene, ngunit madalas ay bumabagsak muli sa kama, inuubo, may kasamang dugo.

Si Irene naman, bagaman bata pa, ay natutong maglaba, mag-igib ng tubig, at magluto ng kanin. Tuwing gabi, siya ang nag-aalaga, siya ang nagdarasal.
“Panginoon,” bulong niya, “pagalingin Niyo po si nanay. Kahit ako na lang po ang magkasakit.”

Ngunit isang umaga, nagising siyang malamig na ang kamay ng ina. Niyugyog niya ito. “Nay, gising po kayo! Huwag niyo po akong iwan!”

Walang tugon. Walang paghinga.
At sa unang pagkakataon, naramdaman ni Irene kung gaano kabigat ang salitang ulila.

Inilibing si Aling Rosa sa likod ng kapilya. Habang tinatakpan ng lupa ang kabaong, niyakap ni Irene ang sariling balikat. Wala siyang ama—isang gabi lang ng pagkakamali ang pinagmulan niya. Ang lalaki ay hindi kailanman nagpakita, at ang tanging naiwan kay Irene ay ang apelyido ng ina at ang pangako ng dasal.

Dinala siya ng mga kapitbahay sa kabilang baryo, sa bahay ni Aling Berna, pinsan ni Aling Rosa. Noong una, tila mabait ito.
“Huwag kang mag-alala, anak,” sabi ni Berna habang hinahaplos ang buhok ng bata. “Ako na ang bahala sa’yo. Hindi kita pababayaan.”

Ngunit kinabukasan, ibang boses na ang narinig ni Irene.
“Oh, heto ang labahin. Simulan mo na ’yan! Dito sa bahay ko, walang tamad, ha?”

Hindi pa man tuluyang nakaka-recover sa pagkamatay ng ina, sinimulan na ang bagong kabanata ng kanyang paghihirap.

Araw-araw, siya ang unang bumabangon. Nag-iigib ng tubig bago pa sumikat ang araw. Naghuhugas ng pinggan, nagwawalis ng bakuran, naglalaba ng damit ng buong pamilya. Kapag mabagal, sigaw ni Aling Berna:
“Gusto mong hindi ka kumain, ha?”

“Opo, Tiyang… sandali lang po.”

“Sumasagot ka pa!” sabay hampas ng kamay sa pisngi ng bata.

Sanay na si Irene sa sakit. Ang bawat palo, bawat sigaw, bawat mura—tinitiis niya. Dahil alam niyang wala siyang karapatang lumaban.

Mayroon pang isa sa bahay—ang pinsan niyang si Alice, halos kasing-edad niya, ngunit malupit.
“Ang pangit mo talaga, Irene,” tawa ni Alice habang suot ang bagong damit. “Tingnan mo ako—maputi, maganda. Ikaw, mukha kang basahan!”

Ngumiti na lang si Irene, pilit.
“Maganda ka naman, Alice.”

Ngunit sa likod ng ngiti, may kirot. Hindi dahil sa pangungutya, kundi dahil alam niyang totoo iyon. Wala siyang maayos na damit. Madalas, ang suot niya’y pinaglumaan na ni Alice.

Isang gabi, habang nagluluto siya ng sabaw, sinigawan siya ni Alice.
“Ang bagal mo! Gutom na ako!”
At bago pa siya makaiwas, sinabuyan siya ng mainit na tubig sa braso.

Napasigaw si Irene.
Ngunit imbes na aluin, sumigaw si Aling Berna, “Huwag kang umiyak diyan! Ang arte mo! Buti nga hindi sabaw ng kumukulong mantika ’yan!”

Tahimik lang si Irene. Pinunas ang luha, itinago ang hapdi, at nagpatuloy sa pagluluto.

Ngunit ang pinakamatinding takot niya ay si Tiyo Bong, ang asawa ni Aling Berna. Tahimik ito tuwing araw, ngunit tuwing gabi, ramdam ni Irene ang mga matang nakamasid sa kanya. May mga pagkakataong bigla na lamang itong lalapit at hahawakan ang kanyang balikat.

“Maganda ka na,” bulong nito minsan, habang amoy alak ang hininga.

Nanlamig si Irene. Mula noon, gabi-gabi siyang nagkukubli sa ilalim ng kumot, nagdarasal nang taimtim.
“Panginoon, bantayan Niyo po ako.”

Hindi niya alam kung saan kukuha ng lakas, ngunit sa bawat gabi ng takot, lagi niyang naaalala ang tinig ng kanyang ina:
“Anak, kapag mahirap ang buhay, huwag mong hayaang maging kasing-itim ng paligid ang puso mo. Manatili kang mabuti.”

At iyon ang ginawa ni Irene.

Kahit ginugutom, kahit sinasaktan, hindi siya natutong magtanim ng galit. Sa halip, gabi-gabi ay nakatingala siya sa bituin.
“Balang araw,” bulong niya. “Makakaalis din ako rito. Mag-aaral ako. Makikilala nila kung sino ang hinahamak nila.”

Lumipas ang mga taon. Labinlimang taong gulang na siya ngayon.
Ang dating batang iyakin ay naging dalagang tahimik ngunit matatag. Ang manipis niyang katawan ay saksi sa mga taong ginugol niya sa paghihirap. Habang si Alice ay abala sa pagpapaganda, si Irene naman ay abala sa pagtitipid ng barya—mga perang kinikita sa pagbebenta ng lumang bote at karton.

Araw-araw pareho ang takbo ng buhay niya. Gigising ng maaga, maglilinis ng bahay, maghuhugas ng pinggan, mag-aalaga ng mga hayop. Ngunit isang gabi, nagbago ang lahat.

Habang nag-aayos siya ng mga pinagkainan, napansin niyang tahimik sa buong bahay. Nasa sala si Tiyo Bong, lasing, hawak ang bote ng alak. Nanonood ng TV, nakahubad ang pang-itaas, at may mga matang tila naglalakad patungo sa dilim ng kanyang takot.

Humakbang si Irene paatras. Ang puso niya’y kumakabog. Narinig niya ang tinig ng kanyang ina sa loob ng isipan niya,
“Tumakbo ka, anak.”

Dahan-dahan niyang binuksan ang pintuan, ngunit bago siya tuluyang makalabas, narinig niya ang malalim na boses ni Tiyo Bong.
“Irene…”

Hindi siya lumingon.
Tumakbo siya palabas ng bahay, walang tsinelas, walang dala kundi takot at pag-asa. Sa ilalim ng buwan, tumakbo siya sa gitna ng malamig na hangin—hanggang sa hindi na niya maramdaman ang kanyang mga paa.

Kinabukasan, natagpuan siya ng isang matandang babae sa gilid ng kalsada, nanginginig at pagod. Dinala siya sa bahay ampunan sa bayan. Doon, nagsimula ang panibagong kabanata ng buhay niya.

Hindi madali, ngunit sa bawat araw ng pag-aaral at pagbangon, natutunan niyang ang tunay na lakas ay hindi nasusukat sa kayamanan o ganda—kundi sa tibay ng pusong marunong magmahal kahit ilang beses nang nasaktan.

Lumipas ang mga taon, naging guro si Irene. Sa harap ng klase, habang pinagmamasdan ang mga batang masaya at buo ang pamilya, madalas siyang ngumiti. Sa kanyang puso, buhay pa rin ang tinig ng ina—at ang batang minsang iniwan ng mundo ay ngayon ay nagsisilbing liwanag sa iba.

At tuwing gabi, bago siya matulog, tinitingnan niya pa rin ang mga bituin.
“Salamat, Nay,” bulong niya. “Ang dilim ng mundo, pero natutunan kong maging liwanag.”