“Minsan, ang pinakamalaking sakripisyo ng isang ama ay ang makita ang anak niyang umiiyak habang pinapalayo siya.”

Ang araw ng pag-alis ni Marco ay tila mas mabigat kaysa karaniwang umaga. Hindi dahil sa bigat ng kanyang bagahe kundi dahil sa bigat ng dibdib na dala ng desisyong ginawa. Sa harap ng maliit nilang bahay, naroon ang kanyang anak na si Junjun, limang taong gulang, walang kamuwang-muwang sa lalim ng sakripisyong gagawin ng ama.

Hawak ni Marco ang munting balikat ng bata at pinagmamasdan ang inosenteng mukha nito. Ang mga mata ni Junjun ay kumikislap, puno ng kuryusidad at kaunting pangamba.

“Anak,” mahina niyang sabi, pilit na hindi mabasag ang boses. “Magiging matagal ang trabaho ni tatay sa malayo, pero tandaan mo, lahat ng ginagawa ko ay para sa’yo.”

Tumingala si Junjun at bahagyang kumunot ang noo. “Saan ka pupunta, Tay? Ang sabi mo kahapon magtatrabaho ka lang.”

Napakagat-labi si Marco. Paano ba ipapaliwanag sa isang limang taong gulang ang bigat ng salitang ‘ibang bansa’? Paano niya maipapaintindi na ang pag-alis ay hindi pagpapaalam kundi pangangailangan?

“Magiging malayo ang trabaho ni tatay,” muling paliwanag ni Marco, pilit na ngumiti. “Pero kahit wala ako rito, lagi kong iniisip na kasama ka. Lagi kitang mamahalin, anak.”

Humigpit ang yakap ni Junjun. “Ayoko, Tay. Dito ka na lang.”

Hindi na nakapagsalita si Marco. Sa halip, hinaplos niya ang buhok ng anak at pinisil ang maliit nitong kamay. Sa gilid ng pintuan, nakatayo ang kapatid niyang si Linda, nakahalukibkip at pinagmamasdan ang eksena.

“Ano ba, kuya?” singit ni Linda. “Mamaya, ma-late ka pa sa bus. Huwag mo pahirapan ang sarili mo. Nasa mabuting kamay naman ang anak mo.”

Lumilingon si Marco. Alam niya ang ugali ng kapatid—madalas padalos-dalos at mabilis uminit ang ulo. Ngunit sa puntong ito, wala siyang ibang mapagkakatiwalaan. Ang kanilang ina ay matanda na at mahina, at ang iba nilang kamag-anak ay may sariling buhay. Si Linda na lamang ang natitirang masasandalan.

“Ang anak ko, siya lang ang natitira sa akin. Wala na ang asawa ko, at siya lang ang dahilan kung bakit ako nagtatrabaho. Pangako mo sa akin, alagaan mo siya ng parang anak mo na rin.”

Napangisi si Linda at bahagyang nagtaas ng kilay. “Kuya, sobra ka naman mag-alala. Pamangkin ko rin si Junjun. Syempre hindi ko siya pababayaan. Basta huwag mong kalimutan ang padala ha para hindi kami mahirapan dito.”

Napatingin si Marco sa anak niyang nakayakap pa rin sa kanya. Ramdam niya ang lamig sa palad ng bata at ang unti-unting panginginig nito sa takot. “Junjun, yumuko ka para magkatinginan tayo. Sandali lang ito. Babalik agad si tatay. Kapag bumalik ako, bibili tayo ng mga laruan at kakain tayo ng ice cream kahit araw-araw pa.”

Bahagyang ngumiti ang bata ngunit agad ding nawala ang ngiting iyon nang mapansin ang luha sa gilid ng mata ng kanyang ama. “Tay, babalik ka ha? Huwag mo akong iiwan ng matagal.”

Tumango si Marco, kahit ang puso niya’y parang pinupunit. Mabilis lumipas ang mga minuto. Dumating ang tricycle na maghahatid sa kanya sa terminal. Bawat hakbang niya palayo sa bahay ay tila may tali na humihila pabalik. Tumigil siya saglit at lumingon. Nakatayo si Junjun sa tabi ni Linda, kumakaway ngunit may bakas ng lungkot sa mata.

“Mahal na mahal kita, anak,” sigaw ni Marco habang sinasakay ang mga bag. Niyakap niya ng mabilis ang bata bago tuluyang sumakay. Ramdam niya ang mumunting braso na ayaw bumitaw. At doon, sa huling pagkakataon bago umalis, nakaya rin niyang bumitaw ng luha.

“Huling bilin ko sa’yo, Linda. Alagaan mo ang anak ko kahit anong mangyari.”

“Oo na, kuya,” sagot nito, medyo iritado ngunit may halong ngiti. “Huwag ka nang mag-alala, basta magpadala ka palagi. Kami na ang bahala rito.”

Habang umaandar ang tricycle, iniwan ni Marco ang tanaw ng kanilang maliit na bahay. Naramdaman niya ang tila pader na namamagitan sa kanila—pader ng distansya, panahon, at sakripisyo. Ngunit pinanghawakan niya ang pangako sa sarili: babalik siya at pagbalik niya, mas maayos na ang lahat.

Sa ibang bansa, nagsimula ang pakikipagsapalaran ni Marco. Mabigat ang hangin sa lungsod. Bawat hinga ay may kasamang alikabok at init na tila kumakain sa lakas niya. Nakatayo siya sa maliit na kusina ng kainan, may suot na lumang apron at hawak ang isang kaldero na halos mas mabigat pa sa katawan niya.

Tatlong buwan pa lamang mula ng dumating, ngunit ramdam niya na parang tatlong taon na siyang lumuluhat sa pagod. “Marco, bilis, ilabas mo na ang order!” sigaw ng amo, isang matabang lalaki na palaging nakakunot ang noo.

“Opo, sir,” mabilis niyang sagot, kahit nanginginig na ang kamay sa pagod.

Ito ang naging araw-araw na tanawin para kay Marco: gigising ng alas-5 ng umaga, papasok bago mag-7, at madalas ay makauwi na lamang ng halos hating gabi. Ang maliit na kwarto na inuupahan niya kasama ang tatlong kapwa Pilipino ay naging tanging pahingahan niya: isang kutson sa sahig, isang lumang electric fan, at isang bag na naglalaman ng lahat ng kaniyang pag-aari.

Tuwing gabi, kapag tapos na ang mahabang oras ng pagluluto, paghuhugas, at pagbubuhat, saka lamang siya nagkakaroon ng pagkakataong huminga.

“Marco, ayos ka lang?” tanong ni Joel, isa sa kanyang kasamahan, habang magkasabay silang naglalakad pauwi.

“Sanayan lang siguro,” tipid niyang sagot. “Basta makapagpadala ako kay Junjun, sapat na.”

Napailing si Joel. “Buti pa ikaw may malinaw na dahilan. Ako, para lang sa utang namin sa probinsya. Pero ramdam ko rin, kapareho ng bigat ng pinapasa natin.”

Tumango si Marco. Totoo iyon. Kahit iba-iba ang dahilan, iisa ang pakiramdam: ang hirap at pangungulila sa kabila ng pagmamahal sa pamilya.