“Sa ilalim ng ginto at ulap ng kabundukan ng Santelmo, ang isang babae ay haharap sa pamana ng ama—at sa harap ng lihim at alitan na matagal nang nakatago, tanging paniniwala sa tama ang magpapasya sa kanyang landas.”

Umagang-umaga pa lang ay abala na si Serena de los Arcos sa loob ng lumang opisina ng kumpanyang minana niya sa ama. Ang mga bintana ay nakaharap sa kabundukan ng Santelmo at sa bawat silip ng araw, nagiging ginto ang kulay ng mga palayan sa ibaba—parang paalala ng ipinundar ng kanyang pamilya para sa bayan.

Sa sulok ng mesa niya, maayos na nakapila ang mga folder: scholarship forms, health assistance, at listahan ng benepisyong ipamimigay sa mga manggagawa. “Ma’am Serena, dumating na po yung mga taga-baryo para sa konsultasyon,” ani Anipasing, ang matagal na niyang sekretarya, na parang pangalawang ina na rin sa kanya.

“Pakipasok na lang sila sa conference room. Magpapakape tayo,” sagot ni Serena, sabay ngiti. Sila’y may anak na nangangailangan ng maintenance medicine, at may isang magsasaka ring humihingi ng bawas sa upa ngayong tag-ulan. Tumango siya, “Sige, pag-usapan natin. May pondo tayo para diyan.”

Habang naglalakad papuntang conference room, sumalubong sa kanya ang mahinhing ulak ng alikabok mula sa lumang sahig na kahoy. Sa dulo ng hallway, natanaw niya si Miranda de los Arcos, ang tiyahin niyang laging maayos at mabango, tila laging handang dumalo sa pictorial kahit nag-aayos lang ng papeles.

“Serena,” bati ni Miranda, malamig. Hindi tumutukma ang ngiti sa tingin. “May narinig akong balita. Nagpapamudmod ka na naman?”

Bahagyang natawa si Serena. “Tiya, alam niyo namang bahagi nito ang vision ni Papa. Kung malusog ang mga tao, malusog ang negosyo.”

“Vision o ilusyon,” mariing tugon ni Miranda, mahigpit na hawak ang clutch bag. “Isipin mo ang shareholders, ang tubo. Hindi lahat ng empleyado ay karapat-dapat sa gantimpala.”

“Sa totoo lang, tiya, mas pinaniniwalaan ko na kapag inuna natin ang tao, babalik ang biyaya,” sagot ni Serena. “Saka, hindi naman natin binabalewala ang kita. Maayos ang takbo ng accounts natin.”

Bago makasagot si Miranda, dumating si Marco Villeran, ang batang arkitektong kinuha ng kumpanya para sa bagong multi-purpose hall sa gilid ng ilog. Naka-rolled sleeves siya, dala ang mga blueprint at may kapilyuhan sa ngiting parang araw ding sumisikat sa Santelmo.

“Good morning, Miss De los Arcos. Sirena,” bati ni Marco, bahagyang kumaway. “May ilang updates ako sa design. Gusto kong ipakita sa’yo bago ang meeting.”

“Perfect timing,” sagot ni Serena, at sunod-sunod napalingon si Miranda. May kung anong kumislap sa kanyang mga mata – hindi tuwa, kundi pagsusukat. “Ah, si Marco. Napapadalas ang pagdalaw mo. Sana pati ROI, napapadalas din.”

“Mrs. De los Arcos, ginagawa po namin ang lahat para masulit ang budget,” magalang na tugon ni Marco. “Gusto naming maging komunidad ang sentro ng disenyo, hindi lang gusali kundi espasyo para sa mga tao.”

“Komunidad,” mariing ulit ni Miranda. “Magandang pakinggan. Mahirap ipaliwanag kapag kulang sa kita.”

Nagtawanan ang ilang staff sa likod, ngunit damang-dama ni Serena ang tensyon. “Ipapauna lang ang meeting ko sa mga taga-baryo. Pwede po bang mamayang hapon na ang usapan natin sa Quarterly Projections?”

“Syempre,” tugon ni Miranda, ngunit hindi kumikindat ang tingin. “Asahan mong magdadala ako ng ibang tanong.”

Nagsimula ang meeting ni Serena sa mga taga-baryo. Isa-isang tumayo ang mga nanay at tatay. May dalang papel ng reseta at sumbrerong pawis.

“Ma’am, malaking tulong po kung kahit kalahati ng gamot niyo ang masuportahan,” sabi ng isang ina na nanginginig ang boses.

“Hindi po namin kakayanin buwan-buwan.”

“Gagawa tayo ng paraan,” sagot ni Serena, marahan at tiyak. “Magpapa-schedule din tayo ng libreng konsulta sa Health Center sa Sabado. Nakausap ko na ang doktor.”

Kasunod nito, tumayo ang isang magsasaka. “Ma’am, baka pwedeng bawasan ang upa ngayong tagulan. Babalik po kami sa dating singil kapag tuyo na ang lupa.”

“Pag-aaralan natin ‘yan,” sagot ni Serena. “Pero sa ngayon, maglalabas kami ng temporary adjustment. Ayokong may nagugutom dahil sa ulan.”

Pagkatapos ng meeting, naiwan si Marco sa dulo ng mesa. Pinagmamasdan niya ang paraan ng pakikipag-usap ni Serena – walang pag-aatubili, puro damdamin at malasakit.

“Hindi ka katulad ng ibang may-ari,” bulong ni Marco sa kanya. “Kadalasan plano lang sa papel pero kulang sa puso.”

“Ikaw bakit ka sumali sa proyekto sa Santelmo?” tanong ni Serena.

“Dito ako lumaki,” sagot ni Marco, tumawa ng kaunti. “Pangarap kong makitang may espasyo para sa mga bata at matatanda. May lilim, may tubig. May tugtugan tuwing piyesta.”

Natawa si Serena. “Mukhang magkakasundo tayo.”

Habang nagbubukas si Marco ng blueprint, sumilip si Miranda sa doorway – tahimik, parang anino, may kinulyawang papel sa palad: listahan ng mga cost-cutting measures na puputol sa stipend at health benefits ng mga manggagawa.

Kinagabihan, nagkape sina Serena at Miranda sa lumang veranda. “Alam mong malapit nang ilabas ang testamento ni Papa,” bungad ni Miranda. “Hindi pa pormal pero may naririnig na ako mula sa legal team.”

“Alam ko po,” sagot ni Serena, kalmado. “At ano man ang nakasaad, tatanggapin ko basta patas.”

“Patas,” bahagyang ngumiti si Miranda, may talim sa ngiti. “Sana ganyan din ang tingin mo kapag lumabas ang totoo.”

Marahang ihip ng hangin, kuliglig sa probinsya. May humuhubog na tanong sa isipan ni Miranda: Hangganan ba ng paniniwala ang awa, o hangganan ng awa ang buhay?

Kinabukasan, dumating si Ate Lucho Serano, dala ang makapal na folder na naglalaman ng testamento ng yumaong Don Vicente de los Arcos, ama ni Serena. Tahimik ang mansyon, tanging tiktak ng lumang orasan ang maririnig.

“Bago ko basahin ang nilalaman,” simula ni Ate Lucho, “nais kong ipaalala na pormal itong dokumento, ginawa at pinirmahan ni Don Vicente isang buwan bago siya pumanaw. Walang alinlangan. Lahat ng desisyon ay kanya mismo.”

Tahimik si Serena, mariing nakatingin sa abogado. Si Miranda, bahagyang nakayuko, nakapulupot ang daliri sa abaniko, pinipigilan ang kaba.

Ang kalooban ni Serena ay nakataya – pamana, pananagutan, at ang tanong: Paano niya ipagpapatuloy ang pangarap ng kanyang ama nang hindi napapabayaan ang mga tao sa paligid? Sa likod ng malamlam na titig ni Miranda, may nakatagong galit na tahimik, mabagsik, at tila handang sumabog sa kahit anong pagkakataon.

Sa araw na iyon, hindi lang testamento ang mabubuksan—kundi ang puso at prinsipyo ni Serena de los Arcos, at ang tunay na kahulugan ng paniniwala, awa, at kapangyarihan sa isang pamana na higit pa sa pera.