Sa bawat paglipat ng pahina ng kasaysayan ng Pilipinas, sa bawat pagpapalit ng administrasyon, sa bawat malaking krisis na yumanig sa bansa, isang pangalan ang tila laging naroroon—minsan bilang arkitekto, minsan bilang rebelde, ngunit palaging isang “survivor.” Si Juan Ponce Enrile, o “JPE,” ay hindi na lamang isang tao; siya ay isang institusyon. Sa kanyang edad na higit sa isang siglo, siya ang buhay na testamento ng pulitika ng Pilipinas: isang masalimuot na tela ng kapangyarihan, katalinuhan, kontrobersiya, at hindi kapani-paniwalang katatagan.

Ang pagbabalik-tanaw sa buhay at pamana ni Enrile ay hindi isang simpleng paggunita. Ito ay isang malalim na pagsisid sa pinakamadilim at pinakamakulay na mga kabanata ng ating bansa. Siya ang huling natitirang haligi mula sa isang panahong nagbigay-daan sa ating modernong republika, at ang kanyang kuwento ay ang kuwento ng Pilipinas mismo.

Ipinanganak sa gitna ng kahirapan sa Cagayan, ang kuwento ni Enrile ay isang klasikong “rags-to-riches” na salaysay. Ang kanyang katalinuhan ay naging kanyang pasaporte. Nagtapos siya sa Harvard Law School, isang pambihirang tagumpay na nagbukas ng mga pinto para sa kanya. Ang kanyang talas ng isip ay agad na napansin ni Ferdinand Marcos, isang bituin sa pulitika na mabilis na umaangat. Si Enrile ay naging “protégé” ni Marcos, ang kanyang pinagkakatiwalaang “golden boy.”

Ang tiwalang ito ang naglagay sa kanya sa isa sa pinakamakapangyarihang posisyon sa bansa: ang Kalihim ng Hustisya, at kalaunan, ang Ministro ng Pambansang Depensa. Dito nagsimula ang pinaka-kontrobersyal na papel ni Enrile sa kasaysayan. Habang lumalaki ang tensyon sa pulitika noong huling bahagi ng 1960s at unang bahagi ng 1970s, si Enrile ay nasa tabi ni Marcos, isang tapat na tenyente na handang ipatupad ang kalooban ng kanyang pangulo.

Ang gabi ng Setyembre 22, 1972, ang magbabago sa lahat. Sa gabing iyon, ang kotse ni Enrile ay diumano’y “tinambangan.” Ang “ambush” na ito, na walang nasugatan kundi ang sasakyan, ang naging huling “ebidensya” na kailangan ni Marcos upang ideklara ang Batas Militar. Ito ang naging hudyat ng pagsisimula ng halos isang dekada ng pamumunong awtoritaryan. Si Enrile, bilang Ministro ng Depensa, ang naging punong tagapagpatupad nito. Hawak niya ang kapangyarihan ng militar, ang kapangyarihang magpatahimik sa mga kritiko, at ang kapangyarihang magdikta sa isang bansang biglang nawalan ng boses.

Sa loob ng labing-apat na taon, si Enrile ay isa sa pinakamakapangyarihang tao sa Pilipinas. Kasama nina Marcos at Heneral Fabian Ver, sila ang bumuo ng “triumvirate” na nagpapatakbo ng bansa. Ang kanyang pangalan ay naging kasingkahulugan ng Martial Law. Para sa mga kritiko, siya ay isang simbolo ng pang-aabuso; para sa mga tagasuporta, siya ay isang henyo ng batas at kaayusan.

Ngunit ang kasaysayan ay may kakaibang paraan ng pag-ikot. Ang katapatan, sa pulitika, ay bihirang maging permanente.

Ang parehong tao na naging dahilan ng Batas Militar ang siya ring magiging mitsa ng pagbagsak nito. Noong Pebrero 1986, sa gitna ng lumalaking galit ng publiko matapos ang pagpaslang kay Ninoy Aquino at ang dayaan sa Snap Elections, isang bagay ang nabasag. Si Enrile, kasama si Heneral Fidel V. Ramos, ay biglang tumiwalag kay Marcos.

Ang kanilang pagtalikod ay isang “masterstroke” o isang desperadong hakbang ng pagliligtas sa sarili—depende sa kung sino ang tatanungin. Nagkulong sila sa Kampo Crame, at sa isang makasaysayang press conference, si Enrile ay umamin: ang ambush sa kanya noong 1972 ay “peke.” Ang kasinungalingang nagsimula sa Martial Law ay siya na ngayong ginamit upang tapusin ito.

Ang kanyang panawagan sa radyo, na pinangunahan ni Cardinal Sin, ang naglabas sa milyun-milyong Pilipino sa EDSA. Ang Ministro ng Depensa ng diktador ay biglang naging isa sa mga bayani ng rebolusyong mapayapa. Ang dualidad na ito—ang pagiging arkitekto at rebelde—ang siyang nagpapatibay sa alamat ni Enrile. Siya ba ay isang bayani na nakakita ng liwanag, o isang matalinong manlalaro na alam kung kailan dapat lumundag sa kabilang bakod? Ang sagot ay nananatiling isa sa mga pinakamalaking debate sa kasaysayan.

Ang buhay ni Enrile pagkatapos ng EDSA ay isang patunay ng kanyang pambihirang kakayahang “mag-reinvent” ng sarili. Hindi siya naglaho kasama ng mga Marcos. Sa halip, ginamit niya ang kanyang bagong-tuklas na katanyagan upang manalo bilang Senador. Mula noon, ang Senado ang naging kanyang kaharian.

Sa loob ng maraming dekada, si Enrile ay naging isang puwersa sa Mataas na Kapulungan. Ang kanyang pagtaas bilang Pangulo ng Senado noong 2008 ay ang kanyang koronasyon. Pinatunayan niya na siya ay hindi lamang isang “survivor,” kundi isang “kingmaker.” Ang kanyang pamumuno ay minarkahan ng katalinuhan at kontrobersiya.

Ang kanyang pinakatanyag na sandali bilang Senate President ay ang impeachment trial ni Chief Justice Renato Corona. Ang bansa ay tumutok habang si Enrile, bilang presiding judge, ay nagbigay ng isang “masterclass” sa batas at pamamaraan. Ang kanyang mga tanong ay matatalas, ang kanyang kontrol sa silid ay absoluto. Ipinakita niya sa isang bagong henerasyon kung bakit siya kinatatakutan: ang kanyang isip ay isang “steel trap.”

Ngunit ang kanyang legasiya ay hindi rin malinis. Ang kanyang pangalan ay nadawit sa mga kontrobersiya, kabilang na ang PDAF o “pork barrel” scandal, na nagresulta pa sa kanyang pansamantalang pagkakakulong. Ngunit tulad ng lagi, si Enrile ay muling nakabangon, tila mas matatag pa.

Ang kanyang pagtanda ay naging isang pambansang biro. Ang mga “Enrile is immortal” memes ay kumalat, isang pagkilala ng kulturang popular sa kanyang hindi kapani-paniwalang haba ng buhay. Habang ang kanyang mga kasabayan, mga kaibigan, at maging ang kanyang mga kaaway ay isa-isang pumanaw, si Enrile ay nanatili.

At sa isang huling, nakakagulat na pag-ikot ng tadhana, sa edad na 98, muli siyang bumalik sa Malacañang. Siya ay hinirang bilang Chief Presidential Legal Counsel ni Pangulong Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. Ang anak ng kanyang dating amo, ang amo na kanyang tinalikuran, ay siya na ngayong kanyang pinaglilingkuran. Ito ay isang perpektong “full circle,” isang testamento sa kanyang walang-kupas na kaugnayan sa kapangyarihan.

Ang buhay ni Juan Ponce Enrile ay isang aralin sa pulitika. Ito ay nagpapakita na sa pulitika, walang permanenteng kaibigan o kaaway—interes lamang. Ang kanyang pamana ay hindi madaling ilagay sa isang kahon. Para sa mga biktima ng Martial Law, siya ay mananatiling isang kontrabida. Para sa mga nag-aaral ng batas at diskarte, siya ay isang henyo.

Siya ang taong nakita ang lahat. Ang kanyang mga mata ay nasaksihan ang pagbuo at pagbagsak ng mga rehimen. Hawak ng kanyang isip ang mga sikretong marahil ay hindi na kailanman malalaman ng publiko. Siya ang huling haligi ng isang panahon na pilit nating sinusubukang unawain.

Bayani man o kontrabida, isang bagay ang sigurado: walang sinuman ang makakapagsulat ng kasaysayan ng Pilipinas sa huling 60 taon nang hindi binabanggit ang kanyang pangalan.