“Minsan, ang pinakamalayong biyahe ay hindi sinusukat sa kilometro, kundi sa pagitan ng puso ng magulang at anak.”

Mainit ang araw sa baryo ng San Lazaro nang bumangon si Ramon Ibáñez, suot ang kanyang lumang sumbrero at tangan ang mga palad na puno ng kalyo—mga bakas ng tatlong dekadang pagtatrabaho bilang mason. Bago pa man sumikat nang lubos ang araw, nasa kalsada na siya, may dalang lumang toolbag at termos ng kape.

Tahimik si Ramon, ngunit sa bawat pagtama ng martilyo sa semento, naroon ang mga dasal. Dasal para sa dalawang anak niyang sina Carlos at Claris, na sana’y marating ang buhay na hindi niya naranasan.

“Huwag kang lalabas nang walang kain, Mon,” paalala ng asawa niyang si Marisa, sabay abot ng tinapay. “Baka mahilo ka na naman sa tindi ng araw.”

Ngumiti si Ramon. “Kayang-kaya pa ni Ramon ‘yan,” biro niya habang pinapahid ang pawis sa noo. “Pagod man ako sa katawan, hindi sa pangarap.”

Pagsapit ng gabi, halos hindi na marinig ni Ramon ang sariling paghinga sa katahimikan ng bahay.
Nakaupo sa lumang sofa si Marisa, nakatulog habang hawak ang rosaryo.
Sa kabilang kuwarto, nakabukas ang ilaw—si Claris, abala sa cellphone, habang si Carlos ay nakatutok sa laptop, nag-aaral daw ng mga architectural design.

“Mga anak, kumain na ba kayo?” tanong ni Ramon habang inaayos ang sapatos sa gilid ng pinto.

“Later pa po, Tay,” sagot ni Carlos, hindi man lang tumingin.
“May pagkain pa po ba?” tanong naman ni Claris, hindi rin umaangat ang ulo.

“Nandiyan sa mesa, niluto ng nanay n’yo.”
Tahimik na inilapag ni Ramon ang baong natira mula sa trabaho—tatlong pandesal at isang itlog.
Hinaplos niya sandali ang buhok ni Marisa bago bumuntong-hininga.

Sa pagitan ng tunog ng kuliglig at tikatik ng bentilador, ramdam ni Ramon ang agwat sa pagitan niya at ng mga anak. Parang may dingding na unti-unting tumataas sa gitna nilang apat.

Kinabukasan, habang inaayos niya ang semento sa isang maliit na bahay sa kabilang barangay, lumapit ang mga kasamahan.

“Mon,” sabi ng foreman, “may trabaho sa Maynila, mas malaki raw ang bayad. Baka gusto mong sumubok?”

Umiling siya. “Hindi para sa akin ‘yon. Dito lang ako. Gusto kong abutan ang graduation ni Claris.”

Kinagabihan, magkasabay silang nagkwentuhan ni Marisa sa balkonahe.
“Mon, malapit nang magtapos si Claris. Si Carlos naman, tinatanggap na sa kumpanya sa Maynila. Ang gaganda ng takbo ng buhay ng mga anak natin.”

“Oo nga, Maris,” tugon ni Ramon, nakatingin sa malayong bukirin. “Kapag may trabaho na sila, makakabawi rin tayo. Pangarap ko lang, makasama ulit silang masaya sa hapag.”

Lumipas ang mga taon.
Nang makatapos si Carlos, agad itong umalis patungong Maynila.

“Tay, Nay, doon po kasi ang oportunidad,” wika niya habang nag-aayos ng gamit. “Kailangan kong subukan.”

Si Claris naman ay sumunod makalipas ang ilang buwan.
“Tay, may offer po ako sa Makati. Pero huwag kayong mag-alala, bibisita ako pag may oras.”

Ngumiti si Ramon kahit mabigat ang dibdib. “Sige lang, anak. Ang mahalaga, maayos ka.”

Ngunit nang umalis ang bus ni Claris, tila may piraso ng puso niyang naiwan sa kalsada.

Dalawang taon ang lumipas. Madalang na ang tawag, bihira ang mensahe.
Kapag tumatawag si Claris, laging nagmamadali.
“Tay, busy po ako. Next time po ulit.”

Si Carlos, halos hindi na sumasagot.
Tuwing Pasko, silang mag-asawa na lamang ang magkasama—kumakain ng bibingka sa tabi ng lumang parol na gawa ni Ramon noong bata pa ang mga anak.

“Mon,” sabi ni Marisa isang tanghali, “baka gusto mo tayong pumunta sa Maynila. Bisitahin sila.”

Ngumiti si Ramon. “Oo nga. Baka magulat sila. Baka sabik din sila sa atin.”

Nagsimulang mag-ipon ng pamasahe si Ramon. Ilang linggo niya itong pinaghandaan.
Nagtagpi siya ng sapatos, nag-ayos ng maliit na bag, at naglagay ng mga pasalubong—tinapay, ilang kamote, at tatlong bote ng kinudkod na niyog na gawa ni Marisa.

Ngunit nang tawagan ni Marisa si Claris, nag-iba ang tono ng anak.
“Nay, huwag muna siguro kayo pumunta. Ang dami naming bisita ngayon… Baka nakakahiya po.”

Tahimik si Marisa. “Nakakahiya…” mahina niyang ulit.
“Opo, Nay. Next time na lang po. Promise.”

Nang sabihin iyon ni Marisa kay Ramon, napayuko siya.
“Baka busy lang, Maris,” aniya, pinilit ngumiti. “Siguro maraming ginagawa.”

Ngunit sa gabing iyon, habang nakatingin sa dilim, ramdam niyang may malamig na pagitan sa kanila’t ng mga anak.
Ang dating tawanan sa hapag, napalitan ng katahimikan.
Ang simpleng pangarap na magsalu-salo muli, tila unti-unting naglalaho sa mga bituin.

“Baka balang araw, maaalala rin nila tayo,” bulong ni Marisa.

“Oo,” sagot ni Ramon, pinipigil ang pagluha. “Kasi ako, hindi ko sila kakalimutan kailanman.”

Madrugada.
Bumangon si Ramon, dala ang matagal na niyang plano: ang makita at mayakap muli ang kanyang mga anak sa Maynila.
Kahit masakit ang tuhod at malamig ang simoy ng hangin, pinilit niyang mag-impake ng ilang kamote, tinapay, at tatlong bote ng kendi na gawa ng asawa.

“Mon, baka mapagod ka lang,” paalala ni Marisa. “Baka maabala mo pa sila.”

“Hindi naman, Maris. Matagal ko nang gustong makita sina Carlos at Claris. Pasko na sa isang linggo. Baka sakaling magkasama-sama tayo.”

Ngumiti siya habang itinatali ang sintas ng lumang sapatos.
“Para pagdating ko, may maiabot man lang akong galing sa atin. Hindi man mamahalin, pero galing sa puso.”

Bandang alas-sais ng umaga, sumakay siya ng bus papuntang Maynila.
Habang umaandar ang sasakyan, pinagmamasdan niya ang mga mag-amang magkasabay kumain ng siopao. May batang humilig sa balikat ng ama, at napangiti siya—ngunit may pait sa likod ng ngiti.

“Ganyan din kami dati,” mahina niyang sambit.

Pagdating sa EDSA, bumaba siya, hawak ang lumang bag na halos mapigtas na. Hindi niya kabisado ang lugar, kaya’t bawat kanto ay tinatanong niya.

“Manong, dito po ba ang St. Vincent Subdivision?”

“Malayo pa ‘yon, Tay. Sumakay kayo ng tricycle. Sabihin niyo kay Guard pagdating niyo ro’n.”

Sumakay siya, humawak sa bakal habang pinagmamasdan ang mga malalaking bahay.
“Ang gaganda ng bahay dito,” bulong niya. “Siguro masaya ang mga anak ko rito.”

Pagdating sa gate ng subdivision, sinalubong siya ng dalawang guard.

“Manong, saan po kayo pupunta?” tanong ng isa habang sinusuri siya mula ulo hanggang paa.

“Ah, pupuntahan ko lang po si Engineer Carlos Ibáñez, anak ko ho. Nakatira raw siya rito.”
Sabay abot ng kahon ng tinapay.

Nagkatinginan ang mga guard.
“May appointment po ba kayo, Tay? Hindi kasi pinapapasok basta kung wala sa listahan.”

“Appointment?” napakamot si Ramon. “Eh tatay niya naman ako. Hindi ko na siguro kailangan nun, ano?”
Ngumiti siya, pilit na pinapawi ang kaba.

At doon, huminto ang mundo ni Ramon.
Sa pagitan ng mga pader na bakal at guardhouse, naroon ang hindi nakikitang harang—ang pagitan ng ama at mga anak na minsang nangakong babalik.

Habang hawak ang lumang bag, tinitigan niya ang malayong kalsada.
Ang mga ilaw ng Maynila ay kumikislap, ngunit sa puso niya, unti-unting namamatay ang liwanag.

Sa gabing iyon, sa ilalim ng mga Christmas light ng subdivision, isang matandang lalaki ang tahimik na naglakad pauwi sa terminal.
Sa kanyang mga mata, may lungkot, ngunit may pag-asa pa ring kumikislap—pag-asang balang araw, sa gitna ng lahat, maririnig niya ulit ang salitang pinakaaasam:

“Tay, halika po. Miss na namin kayo.”