Lumaki ako sa Navotas, sa gilid ng mga lumang bahay na yari sa yero at kahoy, kung saan ang ingay ng dagat ay parang orasan ng buhay naming mag-ama. Ako si Rona, at si Tatay Ben lang ang kasama ko mula nang iwan kami ni Mama. Madalas kong marinig ang mga tao sa amin, “Kawawa naman ‘yang si Rona, wala nang nanay, kargador pa ang tatay.” Pero sa totoo lang, hindi ko kailanman naramdaman ang awa, dahil busog ako sa pagmamahal ni Tatay.

Araw-araw, bago pa sumikat ang araw, aalis na siya papunta sa pier. Bitbit ang lumang bag na puno ng tali, guwantes, at baon naming tinapay. “Kailangan nating kumayod, anak,” lagi niyang sabi habang tinatali ang mga sintas ng kanyang basang tsinelas. “Ang pagod, mawawala ‘yan. Pero ang pangarap mo, ‘wag mong hayaang mapagod.”

Pag-uwi niya gabi-gabi, amoy pawis at alat ng dagat ang katawan niya. Pero kahit nangingitim na ang mga palad at halos punit na ang kamiseta, ngumiti pa rin siya habang isinasandok ang nilagang sardinas namin. “Hindi ko kayang ibigay sa’yo ang marangyang buhay,” sabi niya minsan habang kumakain kami, “pero kaya kong ibigay ang sipag ko, buong-buo.”

Habang pinapanood ko siyang kumain ng kanin na halos walang ulam, doon ko unang naintindihan kung gaano kalalim magmahal ang isang magulang. Hindi kailangan ng mamahaling regalo o malalaking salita—minsan sapat na ‘yung tahimik na pagod, at ‘yung kamay na palaging handang magtulak sa’yo pataas.

At sa bawat ngiti ni Tatay, ramdam ko ang pangako: isang araw, magtatapos ako. Para sa kanya.

Lumipas ang mga araw at papalapit na ang graduation ko sa kolehiyo—ang araw na pinaka-pinangarap ni Tatay para sa akin. Pero habang mas lumalapit iyon, mas ramdam ko ang bigat ng kahirapan namin. Ang sapatos kong suot araw-araw, halos mabutas na. May hiwa sa gilid, at kapag umuulan, pumapasok na ang tubig. Nilalagyan ko pa ng karton sa loob para hindi mabasa ang paa ko.

“Anak, ayos lang ba ‘yan?” tanong ni Tatay minsan habang nililinis niya ang sapatos ko gamit ang basang trapo. Napayuko lang ako. “Tay, nakakahiya kung ganito suot ko sa graduation. Baka puwedeng humiram ako kina Carla.”
Ngumiti siya, ‘yung ngiting may halong pagod at determinasyon. “Ako na bahala diyan, anak. Graduation mo ‘yan. Dapat bago ang suot mo.”

Kinabahan ako sa sinabi niya. Alam kong wala kaming pera—minsan nga, kinakain na lang namin ang kaning lamig at sardinas sa loob ng dalawang araw. Pero ayokong sirain ang pangako niya. Kaya tumango lang ako at niyakap siya. “Salamat, Tay,” sabi ko, kahit may kaba sa dibdib.

Kinabukasan, maaga siyang nagising. Hindi siya nag-almusal. Bitbit lang niya ang lumang bag na lagi niyang dala sa pier. “May extra load daw ngayon,” sabi niya, “malalaki raw ang sako ng bigas, pero may dagdag sa sweldo. Perfect timing ‘to, anak.”

Habang papalayo siya, tinanaw ko siya mula sa bintana. May kakaibang pakiramdam sa dibdib ko—hindi ko maipaliwanag. Parang mabigat, parang may gustong magpigil. Pero binitawan ko na lang ‘yung buntong-hininga at nagdasal nang mahina: Sana makauwi ka agad, Tay.

Hindi ko alam… iyon na pala ang huling araw na makikita ko siyang buhay.

Hatinggabi na, pero hindi pa rin umuuwi si Tatay. Nakatulog ako sa may pintuan, nakasandal sa lumang pader ng aming bahay. Hanggang sa biglang tumunog ang cellphone ko—isang numerong hindi ko kilala. “Si Rona po ba ‘to?” mahinang boses ng lalaki sa kabilang linya. “Kasama ko po si Mang Ben… inatake siya habang nagbubuhat sa pier.”

Parang huminto ang mundo ko. Nahulog ang cellphone sa sahig. Tumakbo ako palabas, kahit walang suot na tsinelas, kahit malamig at maambon. Ang mga kalsada ng Navotas, puno ng ilaw at ingay ng mga tricycle, pero sa tenga ko, wala akong naririnig kundi pintig ng puso ko.

Pagdating ko sa ospital, nakita ko siyang nakahiga sa stretcher. Maputla, walang galaw. Hinawakan ko ang kamay niyang dati’y laging mainit sa pawis—ngayon, malamig na parang bakal. “Tay…” halos pabulong kong sabi, umaasang gagalaw siya. Pero wala.

Lumapit ang doktor, mahinang sabi, “I’m sorry, anak. Cardiac arrest. Wala na po siya pagdating dito.”

Parang umikot ang paligid. Ang mga mata ko, namanhid. Gusto kong sumigaw, pero walang lumabas. Ilang sandali pa, may lumapit na kasamahan ni Tatay, dala ang isang supot na plastik. “Ito lang po ‘yung naiwan niya.”

Inabot ko iyon, nanginginig ang kamay. Sa loob, may maliit na kahon. Binuksan ko, at doon ko nakita—isang pares ng bagong sapatos, kulay puti, sakto ang size ko. Nakatupi sa gilid ang isang pirasong papel.

“Anak, para sa graduation mo. Pasensiya na kung ‘yan lang ang nakayanan ni Tatay. Sana, kapag suot mo ‘yan, maramdaman mong lagi akong nasa tabi mo.”

At doon, tuluyang bumigay ang lahat ng lakas ko. Niyakap ko ang kahon at humagulgol. Hindi ko kailanman inasahan na ang sapatos na ‘yon… ay binili ng buhay niya.

Ilang araw akong hindi lumabas ng bahay. Nakatambak lang sa gilid ng kama ang mga gamit ni Tatay—ang lumang bag na amoy pawis pa rin, ang kupas niyang sombrero, at ang kahong may sapatos na hindi ko pa rin magawang buksan muli. Tahimik lang ang paligid, pero sa bawat kanto ng bahay namin, naroon ang alaala niya.

Sa mesa, may nakasabit pang panyo niya na ginagamit tuwing pawisan siya. Minsan, pinupunasan ko ‘yon ng walang dahilan, parang gusto kong maramdaman na nandiyan pa siya. “Sabi mo babalik ka agad, Tay…” bulong ko minsan habang umiiyak.

Isang umaga, may kumatok. Si Aling Tess, kapitbahay namin. May dala siyang abuloy at sinigang. “Anak, ang bait ng tatay mo. Lagi siyang nagkukuwento tungkol sa’yo. Sabi niya, ‘Isang araw, magtatapos ‘yang anak ko. Makikita n’yo.’” Napahawak ako sa dibdib ko. Mas lalong sumikip.

Sa mga sumunod na gabi, hindi ako makatulog. Lagi kong naririnig sa isip ko ang boses ni Tatay—‘Anak, taas noo, ha? Proud si Tatay.’ Paulit-ulit, hanggang sa mapagod ako sa pag-iyak.

Dumating ang araw ng graduation. Gusto kong umatras. Hindi ko alam kung kakayanin kong umakyat sa entablado nang wala siya. Pero naalala ko ang sulat niya. Kinuha ko ang kahon, binuksan, at marahang sinuot ang puting sapatos. Sakto ang sukat, parang sinukat talaga niya.

Habang tinitingnan ko ang sarili ko sa salamin, pakiramdam ko parang nandiyan siya. Parang siya ang nag-tali ng sintas. Parang naririnig ko ang boses niya sa hangin—“Kaya mo ‘yan, anak.”

At doon ko napagtanto, kahit wala na siya, may bahagi pa rin siyang humahawak sa kamay ko. Hindi ko siya kayang iwan sa nakaraan, dahil buhay siya sa bawat yapak na gagawin ko mula rito.

Mainit ang araw ng graduation. Puno ang gym ng mga estudyanteng nakaputi, mga magulang na nakangiti, at mga bulaklak na halatang pinag-ipunan. Pero sa gitna ng tawanan at ingay, pakiramdam ko ako lang ang tahimik. Bitbit ko ang lumang bag ni Tatay sa loob ng aking bag—hindi ko alam kung bakit, pero parang kailangan kong dalhin ito.

Nang marinig ko ang pangalan ko sa mikropono, tumigil ang oras. “Rona Dela Cruz, Bachelor of Education, Cum Laude.” Umalingawngaw ang palakpakan, pero parang malayo lahat ng tunog. Habang umaakyat ako sa entablado, pakiramdam ko bawat yapak ng sapatos kong puti ay may bigat ng pagmamahal ni Tatay.

Sa bawat hakbang, parang naririnig ko ang tinig niya sa isip ko: “Taas noo, anak. Proud si Tatay.”

Pag-abot ko ng diploma, hindi ko na napigilan ang luha ko. Habang nakangiti ang mga guro, ako naman ay humihikbi nang tahimik. Hindi dahil sa lungkot, kundi dahil sa tuwa at sakit na nagsanib—dahil natupad ko ang pangarap naming dalawa, pero mag-isa kong tinanggap.

Pagkatapos ng seremonya, marami ang lumapit. “Rona, wala ka bang kasama?” tanong ng isa kong kaklase. Ngumiti lang ako. “Meron,” sabi ko, sabay turo sa sapatos. “Kasama ko siya rito.”

Uuwi sana ako kaagad, pero bago ako lumabas ng gym, may hangin na dumampi sa pisngi ko—malamig, pero pamilyar. Napatingin ako sa itaas ng entablado, at sandaling parang may aninong nakatayo roon—pamilyar ang tikas, ang ngiti. Si Tatay.

Pumikit ako, huminga nang malalim, at sa loob ng isip ko, mahinang bulong: Salamat, Tay. Hindi mo talaga ako iniwan.

Pag-uwi ko ng bahay, bitbit ang diploma, parang napakabigat ng katahimikan. Wala na si Tatay na sasalubong, wala nang amoy ng kape o tunog ng radyo tuwing gabi. Pero habang tinitingnan ko ang dingding kung saan nakasabit ang lumang kalendaryo, napansin kong may maliit na papel na nakadikit sa gilid—parang matagal nang nandoon pero ngayon ko lang nakita.

Kinuha ko iyon. Sulat-kamay ni Tatay. “’Wag mong kalimutang ngumiti, anak. Ang mga pangarap, hindi tinutupad sa luha kundi sa lakas ng loob.”

Napangiti ako kahit humahapdi ang dibdib ko. Inilagay ko sa frame kasama ng diploma, para magkatabi silang dalawa—ang pruweba ng pangarap ko, at ang boses na nagtulak sa akin tuwing gusto kong sumuko.

Kinabukasan, pumunta ako sa pier kung saan siya huling nagtrabaho. Gusto kong maramdaman kung anong klaseng hirap ang tinitiis niya para lang mabigyan ako ng sapatos, ng kinabukasan. Ang hangin doon ay amoy alat at pawis, at sa bawat hampas ng alon, parang naririnig ko siyang tumatawa.

May lumapit na matandang lalaki, isa sa mga kasamahan niya. “Anak ni Ben, ikaw ba ‘yan?” tanong niya. Tumango ako. “Naku, lagi niyang sinasabi, ‘Hindi ako puwedeng mapagod. May anak akong magtatapos.’”

Hindi ko na napigilan ang luha ko. Doon ko naramdaman, sa unang pagkakataon, hindi lang ako anak ng isang mahirap—anak ako ng isang bayani. Hindi niya kailangang may medalya, hindi kailangang kilala. Ang simpleng sakripisyo niya ang pinakamataas na parangal na pwede kong tanggapin.

Habang nakatingin ako sa alon, pinikit ko ang mata ko at bumulong: “Tay, bawat hakbang ko mula ngayon, para sa’yo.”

At tila tugon, humaplos ang hangin, banayad, parang yakap.

Lumipas ang mga buwan, pero hindi kumukupas ang presensiya ni Tatay sa bahay. Tuwing gabi, bago ako matulog, nakikita ko pa rin ang sapatos na maingat kong itinago sa ilalim ng kama—puting-puti pa rin, parang ayaw kong dumikit dito ang kahit anong alikabok. Sa tuwing napapagod ako sa trabaho, binubuksan ko ang kahon, at amoy langis at alikabok ng pier pa rin ang bumabalot dito—parang sariwa pa ang araw na binili niya ito.

Minsan, habang pauwi ako galing sa opisina, nadaanan ko ang mga batang naglalaro sa kalsada. May isang batang lalaki, walang tsinelas, marumi ang paa, pero nakangiti habang tumatakbo. Parang nakikita ko si Tatay doon—’yung ngiti na kahit puno ng pawis, may kasamang pag-asa.

Kinagabihan, habang nakahiga ako, bigla kong naisip: Paano kung makalimutan ko ang boses niya? Kaya kinuha ko ang lumang voice recorder na minsang niregalo ko sa kanya. Noon kasi, tuwing gabi, nagre-record siya ng mga biro niya at mga paalala sa akin, parang diary na boses.

Pinakinggan ko. “Anak, kapag dumating ang araw na hindi mo na ako maririnig, tandaan mo lang—lahat ng laban ko, para sa’yo.”

Doon ako tuluyang bumigay. Hindi na luha lang ng lungkot, kundi ng pasasalamat. Kasi kahit wala na siya, iniwan niya sa akin ang lakas na ‘di ko alam na meron ako.

At sa gitna ng dilim, habang paulit-ulit kong pinapakinggan ang boses niyang humahalo sa ingay ng ulan sa bubong, naramdaman kong muli siyang bumabalik—hindi bilang multo, kundi bilang alaala na hindi kailanman mawawala.

Isang gabi, habang nag-aayos ako ng mga gamit ni Tatay sa lumang aparador, may nahulog na maliit na sobre mula sa likod ng isang kahon. Luma na ito, halos kupas na ang tinta, pero malinaw pa rin ang sulat: “Para kay Rona, kapag tapos ka na sa pag-aaral.”

Nanginginig ang kamay ko nang buksan ko iyon. Sa loob, may lumang litrato namin ni Tatay—ako, nakasakay sa balikat niya habang nakangiti kaming dalawa sa tabi ng dagat. Sa likod ng litrato, nakasulat: “Ito ang araw na nangako ako sa sarili ko na kahit anong mangyari, mapapatapos kita.”

Kasama ng litrato, may isa pang papel—isang resibo ng pautang. Maliit lang ang halaga, pero sapat para bumili ng sapatos. Doon ko tuluyang naintindihan kung gaano kalalim ang sakripisyong ginawa niya. Hindi lang niya binuhat ang bigat ng mga sako sa pier—binuhat niya rin ang bigat ng bawat utang, bawat sakit, bawat pagod, para lang mapanatili ang ngiti ko.

Habang pinagmamasdan ko ang resibo, parang naramdaman kong umikot ang hangin sa loob ng silid. May kung anong malamig na dumampi sa pisngi ko—parang haplos. At sa sandaling iyon, nakita ko sa isip ko ang imahe ni Tatay: nakaupo sa gilid ng kama, nakangiti, pagod pero payapa.

Walang salita, pero malinaw ang mensahe. Tuloy lang, anak. Hindi ako nawala. Nandito lang ako, sa bawat hakbang mo.

At sa unang pagkakataon mula nang mamatay siya, hindi ko na naramdaman ang lungkot. Ang bigat sa dibdib ko ay napalitan ng kakaibang liwanag—parang galing mismo sa pusong matagal nang tahimik pero ngayon ay muling tumitibok, dahil sa alaala ni Tatay.

Simula noon, bawat tagumpay ko ay parang isa ring tagumpay ni Tatay. Nang makuha ko ang unang trabaho ko bilang guro, dinala ko agad sa pier ang unang sweldo ko. Doon, sa parehong lugar kung saan siya huling huminga. Tahimik lang ang paligid—mga bangkang nakadaong, mga trabahador na pawis na pawis—parang walang nagbago.

Inilagay ko sa isang maliit na kahon ang isang sobre ng pera at ilang bulaklak. “Tay, para sa’yo. Hindi ito kabayaran. Pasasalamat lang, kasi kung hindi dahil sa’yo, wala ako rito.”

At habang nakatingin ako sa dagat, naisip ko kung ilang beses kaya siyang napagod nang hindi nagpapahinga, ilang gabi siyang nanalangin nang hindi ako nakakakita. Marahil libo. Marahil araw-araw. Pero hindi niya kailanman ipinakita ang bigat ng mundo—lagi siyang nakangiti, parang ang saya-saya ng buhay kahit halos wala na siyang lakas.

Habang pinagmamasdan ko ang alon, napansin kong may lumulutang na lumang tsinelas sa tubig. Hindi ko alam kung bakit, pero parang iyon ang simbolo ni Tatay—luma, simple, gamit na gamit, pero matatag. Parang sinasabi, “Ang bawat yapak, may halaga.”

Umupo ako sa gilid ng pier, hinayaan kong mabasa ng ambon ang buhok ko, at nagdasal. Hindi na para sa kanya, kundi kasama siya. Dahil sa puso ko, hindi na siya malayo.

At sa pag-uwi ko, dumaan ako sa tindahan, bumili ng bagong sapatos—hindi para palitan ‘yung binigay niya, kundi para ipagpatuloy ang hakbang na sinimulan namin.

Ang bawat tunog ng sapatos sa semento, bawat paglakad ko papunta sa bago kong bukas—lahat iyon, alay ko sa kanya.

Pagkaraan ng ilang taon, nakapagtayo na ako ng maliit na paaralan sa Navotas—isang silid-aralan para sa mga batang gaya ko noon, na anak ng mga kargador, tindera, at mangingisda. Pinangalanan ko itong “Ben’s Learning Corner.” Hindi ko kailangang magpaliwanag sa mga tao kung bakit iyon ang pangalan. Sa bawat batang pumapasok, parang nakikita ko ang sarili ko—bitbit ang pag-asang minsan ay binuhat ni Tatay sa pier.

Tuwing umaga, binubuksan ko ang bintana ng silid, at mula roon, tanaw ko ang dagat. Minsan, habang sumasayaw ang sinag ng araw sa tubig, parang may nakikita akong anino ng isang lalaking may dalang mabigat na sako, pero nakangiti. Alam kong guni-guni lang iyon, pero sa puso ko, totoo.

Isang araw, habang nagtuturo ako, may batang lumapit. “Ma’am Rona,” sabi niya, “sabi ni Nanay, salamat daw sa sapatos.” Napatingin ako—ang suot ng bata, puting sapatos na maliit na bersiyon ng suot ko noon sa graduation. Napangiti ako, sabay sagot, “’Wag mong kalilimutan, iyan ang paalala na may nagmamahal sa’yo kahit hindi mo laging nakikita.”

Pag-uwi ko, binuksan kong muli ang kahon sa ilalim ng kama. Nandoon pa rin ang sapatos ni Tatay, hindi na kasing puti ng dati, pero mas maganda pa rin sa paningin ko. Hinaplos ko iyon at bumulong, “Tay, nakarating tayo.”

At sa katahimikan ng gabi, naramdaman kong muli ang hangin na parang yakap. Hindi ko alam kung imahinasyon lang, pero sa loob ng puso ko, malinaw kong narinig: “Proud ako sa’yo, anak.”

Ang bawat yapak ko ay may kwento niya. Ang bawat tagumpay ko, may pawis niyang kasama. At sa bawat batang natututo, buhay si Tatay—sa bawat pangarap na tinutupad ng mga anak ng mga kagaya niyang lumaban nang tahimik pero buong puso.

Tahimik na ang gabi. Ang alon sa dagat, marahang humahalik sa dalampasigan, parang sinasabi, “Tapos na, anak.” Sa kisame, sumasayaw ang anino ng ilaw mula sa kalye, at sa bawat pag-ikot nito, para bang gumagalaw ang mga alaala. Hindi na masakit gaya ng dati—ngayon, parang awit na pahinga, isang paalalang ang pagkawala ay hindi katapusan, kundi simula ng mas malalim na pag-unawa sa pagmamahal.

Ang sapatos ni Tatay, ngayon ay hindi na lamang alaala ng pagdurusa, kundi sagisag ng lakas, ng pag-asa, ng walang hanggang ugnayan ng mag-ama. Sa bawat batang lumalakad sa paaralan, sa bawat halakhak na umaalingawngaw sa hangin, naroon si Tatay—hindi sa anyong katawan, kundi sa bawat tibok ng pusong marunong magmahal nang walang hinihinging kapalit.

Minsan, habang dumaraan ako sa pier, pinakikinggan ko ang hampas ng hangin, at sa malayong ingay ng mga trak, parang may boses na bumubulong, “Anak, tuwid lang ang lakad.” Ngayon, hindi ko na kailangan ng patunay na kasama ko siya—sapagkat natutunan kong ang pag-ibig ng magulang ay hindi kailanman nalalanta.

Sa dulo ng lahat, habang pinapatay ko ang ilaw at hinahaplos ang lumang kahon sa ilalim ng kama, napapangiti ako. Hindi na ako umiiyak. Ang bawat luha ay napalitan ng kapayapaan.

At bago ako pumikit, isang huling bulong mula sa puso ko ang sumabay sa katahimikan:
“Salamat, Tay. Sa lahat. Sa sapatos, sa buhay, sa pagmamahal na hindi kailanman natapos.”