Ang buhay ng isang magsasaka ay isang walang katapusang awit ng pagod at pag-asa, isang siklo ng pagtatanim at pag-aani na tila walang hangganan. Ngunit paano kung ang awit na ito ay biglang maputol, hindi dahil sa katamaran o kawalan ng pag-asa, kundi dahil sa labis na pagmamahal—pagmamahal sa lupa, sa kalayaan, at sa pamilyang ayaw maging pabigat? Ito ang kalunos-lunos na kwento ni Lolo Hilario Turno, isang matandang magsasaka mula sa Kalubian, Santo Rosario, Tukuran, Zamboanga del Sur, na sa edad na 86, ay pinili ang mamatay sa gitna ng kanyang inaararong bukid, habang katabi niya ang kanyang pinakamatalik na kaibigan at tapat na kaagapay: ang kanyang kalabaw.

Ang sinapit ni Lolo Hilario ay hindi lamang isang balita ng kamatayan; ito ay isang salamin ng lipunan, isang masakit na paalala sa bigat ng kayod-kalabaw na pinapasan ng ating mga nakatatanda, na sa kabila ng marupok nang katawan at unti-unting paghina ng pandinig at paningin, ay pilit pa ring nagbabantay sa kanilang dignidad at kalayaan sa pamamagitan ng patuloy na pagbabanat ng buto. Ang kanyang kwento ay isang current affairs na dapat pag-aralan, hindi lamang para iyakan, kundi upang tanungin ang ating sarili: Gaano ba kabigat ang takot ng isang matanda na makadagdag pasanin sa kanyang mga anak?

Ang Huling Araw ng Pag-aararo: Isang Katapusan na Binalewala ang Pangako
Sa post ng apo ni Lolo Hilario, si Jessel Pameron, inilahad ang masakit na eksena: ang matanda, na ilang beses na nilang inuudyok na sumama na sa Maynila o sa bahay ng kanyang mga anak, ay natagpuang wala nang buhay sa palayan. Ang eksena ay puno ng kalungkutan, ngunit may bahid ng tapat na pagmamahalan.

“Namatay si Lolo sa gitna ng kanyang inaararong bukid katabi ng kalabaw at ang ginagamit nitong pang-araro. Hindi talaga siya iniwanan ng kanyang kalabaw,” ang emosyonal na pag-amin ni Jessel, na nagpapakita ng labis na pagkaantig sa tindi ng pagmamahal na ibinalik ng hayop sa matanda.

Ang kalabaw, ang simbolo ng kasipagan at tibay ng magsasakang Pilipino, ay nanatiling tahimik na nakatayo, hindi umaalis, habang basang-basa sa ulan. Ang tila ba’y pagdadalamhati ng hayop sa pagkawala ng kanyang matalik na kaibigan ay tila ba’y nakadagdag pa sa bigat ng damdamin ng mga nakasaksi. Kasama pa niya ang kanyang tapat na aso.

Ang larawang ibinahagi ni Jessel—ang walang-buhay na matanda, nakahiga sa basang lupa, samantalang ang ulan ay patuloy na bumabagsak, ang pang-araro ay nakasabit pa—ay nagbigay ng masakit na katotohanan sa kanilang pamilya. “Nabasa kapa ng ulan at ng tubig sa palayan mo, Lo. Bumangon ka jan mag bonding2 pa tayo. Lo, bakit diyan ka pa binawian,” ang panaghoy ni Jessel, na nagpapakita ng tindi ng pagkabigla at pagkawala.

Ang mas masakit pa, ay ang pagkabali ng isang pangako. Matagal na nilang inuudyok si Lolo Hilario na lumipat na at iwanan ang mabigat na buhay sa bukid, lalo na’t pumanaw na ang kanyang asawa ilang buwan pa lamang ang nakakalipas. Araw-araw, dinadalaw ni Lolo Hilario ang puntod ng kanyang kabiyak, isang ritwal ng pagluluksa at pag-iisa.

“Ang hirap ng malayo kami sayo. Sabi naman namin sayo na sumama kana sa bahay. Sabi mo pa noon, kung mawala ka man, ayaw mong sa palayan ka abutan pero bakit nandiyan ka ngayon,” ang pahayag ni Jessel, na naglalantad ng personal na hiling ng lolo na hindi na natupad. Tila pinilit ni Lolo Hilario ang kanyang katawan, kahit labag na sa kanyang dating nais, upang patuloy na kumilos hanggang sa huling sandali.

“Tabi pa kayo sa kalabaw mo at aso. Pinilit mo talaga Lo ang katawan mo,” ang huling paglalahad ni Jessel, na siyang nagpapatunay na ang pagod at labis na pagpilit sa sarili ang dahilan ng kanyang kamatayan.

Ang Timbang ng Pasain at ang Banal na Takot ng mga Matatanda
Ang kwento ni Lolo Hilario ay hindi lamang tungkol sa isang matandang magsasaka, ito ay kwento ng mga matatanda na ayaw makadagdag pasanin sa kanilang mga anak. Marami sa mga nakatatanda ang mas pinipili ang ganitong buhay—ang magtrabaho, magbanat ng buto, at harapin ang peligro sa sarili—kaysa sa maging pasanin, lalo na’t alam nilang may kanya-kanya nang pamilya at kailangan ding mag-ipon ang kanilang mga anak.

Ang takot na maging pabigat ay isang malalim at banal na takot sa kulturang Pilipino. Ito ang nagtutulak sa mga lolo at lola na patuloy na magbenta, mag-araro, o mamulot ng basura, sa kabila ng kahinaan ng kanilang katawan. Mas pipiliin pa nilang mamatay na nakatayo, kaysa mamatay na nakahiga at umaasa sa iba. Ang ganitong pananaw ay nag-ugat sa tradisyon at sa matinding pagpapahalaga sa independence at dignidad.

Ang matanda ay nag-iisa na lamang sa kanyang munting kubo. Matapos pumanaw ang kanyang asawa, naging mas mahirap para sa kanya ang mamuhay, ngunit tumanggi siyang iwanan ang kanyang bahay at lupa. Ang lupa ay hindi lamang ari-arian; ito ang kanyang buhay, ang kanyang kasaysayan, at ang tanging patunay na siya ay may purpose pa sa mundong ito. Ang pag-alis sa lupa ay parang pag-alis sa kanyang pagkatao.

Ang kanyang kamatayan ay isang tahimik na akusasyon sa kalagayan ng rural na Pilipinas, kung saan ang mga pensyon ay madalas na kulang o wala, at ang social security ay hindi sapat upang mabuhay nang marangal ang mga matatanda. Ang pag-asa ay madalas na nasa kanilang sariling mga kamay, o sa kaso ni Lolo Hilario, sa dulo ng kanyang pang-araro.

“Nakakaawa ka naman Lo, bakit mo pa pinilit kung di na kaya ng katawan mo ang trabaho. Ano tuloy nangyari sayo,” ang tanong ni Jessel, na nagpapakita ng pag-ibig at pag-aalala. Ngunit sa pagitan ng linya, mararamdaman ang pagtatanong: Bakit hindi ninyo kami sinamahan? Bakit hindi ka nagtiwala sa pag-ibig namin? Ang tanong na ito ay mananatiling walang sagot.

Ang Diwa ng Pagkawala: Walang Kapalit ang Dignidad
Ang kuwento ni Lolo Hilario Turno, ang 86-anyos na namatay habang nag-aararo sa Zamboanga del Sur, ay nagbigay-liwanag sa isang masakit na katotohanan: ang ating mga matatanda, sa kabila ng kanilang labis na pag-ibig at sakripisyo, ay patuloy na nakikipaglaban para sa kanilang dignidad.

Ang pagkawala ni Lolo Hilario ay hindi lamang personal na trahedya ng pamilya Pameron at Turno; ito ay isang pambansang pagluluksa. Ito ang kwento ng isang henerasyon na nagturo sa atin ng kahulugan ng kasipagan, ng pagiging tapat, at ng walang-hanggang pag-ibig sa lupa. Ngunit sa huli, ang pag-ibig na iyon ay humantong sa isang masakit na kamatayan, na nag-iiwan sa atin ng isang hindi malilimutang aral: Ang kaligayahan at dignidad ng ating mga matatanda ay hindi matutumbasan ng anumang halaga, at ang pinakamalaking utang na loob na maibabalik natin ay ang pagpapahintulot sa kanila na magpahinga nang may kapayapaan, nang hindi sila natatakot na maging pabigat.

Ang kanyang paglisan, kasama ang kanyang kalabaw at aso, sa gitna ng bukid na kanyang pinaghirapan, ay mananatiling isang tula ng sakripisyo, isang masakit na paalala na ang huling hininga ng isang magsasaka ay madalas na matatagpuan kung saan siya unang nabuhay—sa puso ng kanyang lupang sinasamba. Ang kanyang alaala ay magsisilbing hamon sa bawat isa sa atin na tanungin: Ano ang ginagawa natin upang ang mga susunod na Lolo Hilario ay hindi na kailangan pang mag-araro hanggang sa huling hininga?