Sa paanan ng bundok ng San Isidro, may isang maliit na baryo kung saan ang buhay ay simple at ang mga tao ay nabubuhay sa biyaya ng lupa. Dito nakatira ang dalagang si Altea, kasama ang kanyang mapagmahal na amang si Tatay Ramon. Ang kanilang bahay, na yari sa kahoy at pawid, ay saksi sa kanilang tahimik ngunit masayang pamumuhay. Bagama’t ang ibang kabataan ay abala sa paglalaro, si Altea ay mas pinipiling samahan ang kanyang ama sa bukid.

“Anak, tandaan mo,” madalas sabihin ni Tatay Ramon habang inaayos ang araro, “Hindi sukatan ng tagumpay ang dami ng pera. Ang mahalaga, marangal kang kumikita.”

Ang mga salitang ito ang naging gabay ni Altea. Sila ay magkasamang gigising bago pa man sumikat ang araw; si Altea ang magpapainom sa kanilang iisang baka, habang si Tatay Ramon ay nagsisimula na sa lupa. Ang kanilang buhay ay payak—lugaw na may patis sa almusal, magkasamang pagdarasal sa gabi—ngunit puno ng pagmamahal na pumupuno sa kawalan ng inang matagal nang pumanaw.

Ngunit ang lahat ng ito ay biglang naglaho. Isang araw, sa ilalim ng matinding sikat ng araw, bigla na lamang napaupo si Tatay Ramon habang nagbubungkal ng lupa. “Tay! Tay!” sigaw ni Altea. Ngunit huli na ang lahat. Inatake sa puso ang kanyang ama.

Ang dating masayang tahanan ay napuno ng nakabibinging katahimikan. Wala na ang tinig na bumabati sa kanya tuwing umaga. Tanging ang lumang sumbrero ng kanyang ama ang naiwan, isang alaala ng pamilyang minsan ay buo.

Pagkaraan ng libing, dumating ang kanyang mga kamag-anak mula sa bayan—sina Tiya Lorna, ang kapatid ng kanyang ama, at ang mga anak nitong sina Carlo at Melay. Maingay at matataas ang boses, tila mga bisitang walang pakiramdam sa pagluluksa.

“Kawawang bata,” wika ni Tiya Lorna. “Ano pa bang maiiwan sa’yo ng kapatid ko? Ni lupa nga halos wala na.”

Ang pinakahihintay na araw ng pagbasa ng testamento ay dumating. Sa barangay hall, sa harap ng kanyang mga mapanghusgang kamag-anak, binasa ni Mang Dolfo, ang barangay secretary, ang huling habilin.

“Sa aking anak na si Altheya,” basahin ni Mang Dolfo, “Iniiwan ko ang aking pinakamamahal na baka na si Luningning. Siya ang simbolo ng ating tiyaga. At sana’y magsilbing paalala na ang tunay na kayamanan ay nasa sipag at pagmamahal sa hayop at lupa.”

Isang baka.

Sumabog sa tawa si Tiya Lorna. “Ha? Isang baka lang? Iyan lang ang iniwan sa’yo ng tatay mo!” magkakasabay na pang-aasar ng kanyang mga pinsan. “Dalagang baka! Kung ako sa’yo, ibenta mo na ‘yan!”

Hindi nagsalita si Altea. Tahimik siyang umuwi, yakap ang katotohanang siya na lang at si Luningning ang magkasama. Alam niya sa kanyang puso na hindi lang basta hayop si Luningning. Ito ang saksi sa bawat pawis at pangarap nilang mag-ama.

“Luningning,” bulong niya habang hinahaplos ang baka, “Tayo na lang dalawa ngayon. Pero huwag kang mag-alala. Hindi kita pababayaan.”

Dumating si Mang Pilo, ang kanilang matandang kapitbahay, na may dalang damo. “Altea, narinig ko ang nangyari,” sabi nito. “Huwag kang mag-alala. Baka may dahilan kung bakit itong iniwan ng tatay mo.”

Sa mga sumunod na araw, kinulit siya ni Tiya Lorna na magtrabaho na lang sa bayan. “Walang mararating ang babae sa ganitong buhay,” sabi nito. “Tingnan mo ang sarili mo. Amoy baka, pawis, puro putik.”

Ngunit nginitian lang siya ni Altea. “Tiya, dito po ako masaya. Dito ko po nararamdaman na kasama ko pa rin si tatay.”

Ipinagpatuloy ni Altea ang buhay sa baryo. Upang may makain, itinuloy niya ang pag-aalaga sa taniman ng kanyang ama. Dala ang basket ng mga gulay, nagtitinda siya sa gilid ng kalsada. Doon, naging laman siya ng bulungan.

“Ayan na si dalagang baka,” sabi ng isang binatilyo. “Oo nga, ang baho niya. Amoy kalabaw,” sagot ng isa pa.

Ngunit hindi niya ito ininda. Sa halip, tinuruan siya ni Mang Pilo kung paano mag-gatas kay Luningning. Sa una ay nanginginig pa ang kanyang kamay, ngunit nang makuha niya ang tamang ritmo at tumulo ang malinis na gatas sa lata, naramdaman niya ang unang tagumpay.

Kinabukasan, sinubukan niyang ibenta ang gatas sa mga bote. Marami ang nagduda. “Baka marumi ‘yan,” sabi ng isang ale. Ngunit si Aling Ben, isang tindera ng tinapay, ay sumubok. “Aba, masarap ha! Malinamnam at sariwa. Sige, bibili ako araw-araw.”

Iyon ang naging simula. Sa maliit na kita mula sa gatas at gulay, nakapag-ipon si Altea para sa kanyang tuition sa kolehiyo. Kahit part-time student lang, determinado siyang makatapos.

Hindi nagtagal, naisip niyang palaguin pa ang kanyang produkto. Sa tulong ng isang lumang aklat mula kay Mang Pilo na may pamagat na “Gatas at Pag-asa,” sinimulan niyang mag-eksperimento sa paggawa ng keso sa kanilang lumang kusina. Maraming beses siyang pumalpak—minsan maalat, minsan mapait—ngunit hindi siya sumuko.

“Hanggang kailan ka ba magpapakahirap diyan?” muling pangungutya ni Tiya Lorna nang minsang dumalaw. “Negosyo? Sa isang baka? Baka mas mauna pang mamatay ‘yan kaysa yumaman ka.”

Ngunit nagbunga ang kanyang tiyaga. Ipinatikim niya kay Aling Ben ang keso. “Aba, ang sarap! Parang imported!” sabi nito. “Bukas magdala ka pa ha. Ilalagay ko sa menu ko. ‘Keso ni Altea’ ang itatawag ko.”

Naging bukambibig ang kanyang mga produkto. Isang guro, si Sir Ramon, ang nagpayo sa kanya. “Altea, kailangan mo ng brand. Pangalan para makilala sa bayan.”

Pag-uwi niya, tiningnan niya si Luningning. “Ikaw ang inspirasyon ko. Ikaw ang simula ng lahat. Gagawa tayo ng pangalan.” At doon isinilang ang tatak na “Gatas ni Luningning.” Gamit ang lumang typewriter ng ama, gumawa siya ng mga label.

Dumating ang pista ng barangay, at hinikayat siya ni Mang Pilo na sumali sa patimpalak para sa pinakamahusay na lokal na produkto. Muli, narinig niya ang bulungan: “Ayan na naman si Altea, yung dalagang baka. Baka sumali lang ‘yan para magpatawa.”

Ngunit nang tikman ni Kapitana Lisa ang kanyang gatas at keso, namangha ito. “Ang linis ng pagkakagawa mo. Natural ang lasa. Tila gawa ng propesyonal.”

At nang inanunsyo ang nanalo, halos hindi makapaniwala si Altea. “Ang nagwagi bilang pinakamahusay na lokal na produkto… Gatas ni Luningning!”

“Ipagpatuloy mo ‘yan, anak,” sabi ng kapitana. “Hindi lang ‘yan gatas. Inspirasyon ‘yan.”

Habang hawak ang tropeo, niyakap niya si Luningning. “Narinig mo ‘yun? Tayo ang nanalo.” Sa unang pagkakataon mula nang yumao si Tatay Ramon, muli niyang naramdaman ang saya.

Ngunit ang tagumpay ay may kasamang bagong pagsubok. Isang gabi, habang basang-basa sa ulan, dumating sina Tiya Lorna, Carlo, at Melay. “Altea, nasunog ang bahay namin! Wala kaming matutuluyan,” umiiyak na pakiusap ng tiyahin.

Nanaig ang kabaitan ni Altea. Pinatuloy niya ang pamilyang walang ginawa kundi maliitin siya. Sa una, maayos ang lahat. Tumutulong sila sa mga gawain. Ngunit napansin ni Altea na may nawawalang pera sa kanyang kahon ng kita.

Isang gabi, nagising siya at nakita niya si Carlo na dahan-dahang binubuksan ang kahon.

“Carlo!” malakas niyang sigaw. Nanginginig sa galit, hinarap niya ang mga kamag-anak. “Tinutulungan ko kayo. Pinatira ko kayo dito. Ganyan ba ang igaganti niyo sa akin?”

Walang nagawa si Tiya Lorna kundi humingi ng tawad.

“Tiya, hindi ko kayo itinataboy dahil sa galit,” matatag na sabi ni Altea. “Pero kailangan ko kayong umalis bukas. Kailangan kong ipagtanggol ang pinaghirapan ko.”

Mabigat sa loob niya ang desisyon, ngunit alam niyang kailangan. “Tama ang ginawa mo,” payo ni Mang Pilo. “Hindi lahat ng kabaitan ay kailangang palaging magparaya. Minsan kailangan ding magturo ng leksyon.”

Ang pag-alis ng kanyang mga kamag-anak ay nagbigay-daan sa panibagong simula. Nagpasya si Altea na ayusin ang lumang kamalig sa likod-bahay upang gawing mas maayos na processing area. Dito pumasok ang isang hindi inaasahang biyaya.

Isang araw, dumating si Marco de La Vega, isang agricultural engineer mula sa munisipyo, na pinadala ni Kapitana Lisa. “Narinig ko po na may negosyong dairy dito na nangangailangan ng tulong,” sabi ni Marco.

Tinulungan ni Marco si Altea na mag-set up ng isang maliit na pasteurization system gamit ang mga murang kagamitan. “Hindi kailangang mahal para maging epektibo,” sabi ni Marco. “Ang mahalaga, malinis at maayos ang proseso.”

Ang kanilang pagsasama sa trabaho ay nauwi sa pagkakaibigan. Nakita ni Marco ang dedikasyon ni Altea. “Bihira akong makakita ng babaeng ganito kasipag,” sabi niya.

Muli nilang inilunsad ang “Gatas ni Luningning” na may bago at mas propesyonal na logo at packaging. Dumagsa ang tao. Maging si Mrs. Castillo, may-ari ng isang supermarket sa bayan, ay umorder. “Gusto naming maglagay ng stall ng Gatas ni Luningning sa grocery namin,” anito.

Ngunit habang lumalago ang negosyo, lumalabas din ang inggit. Si Tiya Lorna, na nakikitang umuunlad ang pamangkin, ay hindi matanggap ang kanyang tagumpay. Siya ang nagpasimula ng tsismis.

“Sabi nila may halong kemikal daw ang gatas ni Altea,” usapan sa palengke. “Kaya siguro matagal mapanis. Baka may pampaputi.”

Biglang bumaba ang mga order. Nag-alala si Altea at Marco. “Hindi tayo pwedeng manahimik lang,” sabi ni Marco. “Magpa-laboratory test tayo sa Department of Agriculture.”

Habang hinihintay ang resulta, halos hindi makatulog si Altea. Ngunit pagdating ng resulta, napangiti sila. “Puro organic ang lumabas. Walang kahit anong chemical o preservative.”

Agad nilang ipinaskil ang sertipiko at tinulungan sila ni Kapitana Lisa na ipahayag ito sa radyo. Bumalik ang tiwala ng tao. At sa gitna ng lahat, dumating si Tiya Lorna.

“Altea, gusto kong humingi ng tawad,” humahagulgol na sabi ng matanda. “Ako ang nagpasimula ng chismis. Dala lang ng inggit.”

Tahimik si Altea. “Tiya,” mahina niyang sabi, “Muntik ng sumira ng lahat ng pinaghirapan ko ang ginawa niyo. Pero naiintindihan ko. Hindi ko man agad makalimutan, pero kaya ko pong magpatawad.”

Ang pagsubok na ito ay lalong nagpatibay kay Altea. Ginawaran siya ng munisipyo bilang “Model Young Entrepreneur of the Year.” Nagtayo siya ng “Kabataang Alaga,” isang workshop para turuan ang mga kabataan sa baryo ng pagnenegosyo.

Subalit, isa pang dagok ang dumating. Isang matinding tag-init ang tumama sa baryo. Si Luningning, ang pundasyon ng lahat, ay biglang naging matamlay at nagkasakit. “Heat stress,” sabi ng beterinaryo.

Lumala ang kondisyon ng baka. Hindi na ito makatayo. Tumigil ang produksyon ng gatas. “Anak, handa ka ba kung sakaling hindi na siya kayanin?” malungkot na tanong ni Mang Pilo.

“Hindi po!” umiiyak na sagot ni Altea. Hindi niya iniwan si Luningning, binantayan niya ito araw at gabi. Si Marco ang sumuporta sa kanya, sinisigurong maiintindihan ng mga kliyente ang sitwasyon.

At isang madaling araw, isang himala ang naganap. Habang nakatulog sa gilid ng kulungan, narinig ni Altea ang mahinang ungol. Dahan-dahan, sa kabila ng panghihina, si Luningning ay muling tumayo.

Ngunit hindi lang iyon ang sorpresa. Makalipas ang ilang oras, sa tulong ni Mang Pilo, nanganak si Luningning. Isang malusog at maputing guya ang lumabas.

“May anak na si Luningning!” sigaw ni Altea sa tuwa. Pinangalanan niya itong “Pag-asa.”

Ang pagsilang ni Pag-asa ay naging simbolo ng bagong yugto. Nagbigay ito ng ideya kay Marco na palawakin ang negosyo. “Altea, pwede tayong magtayo ng breeding area,” sabi niya. Sa tulong ng gobyerno, inaprubahan ang kanilang “Luningning Dairy Expansion Project.”

Ang buong baryo ay nagtulungan. Ang mga dating tsismosa ay tumutulong na sa pag-eempake. Maging si Tiya Lorna ay nagboluntaryong manahi ng mga uniporme, isang tunay na patunay ng kanyang pagbabago.

Kasabay ng paglago ng negosyo, lumago rin ang pagtingin nina Altea at Marco sa isa’t isa. Ang kanilang samahan ay naging pundasyon ng mas malaking pangarap. Nagtayo sila ng bagong mini dairy plant sa tulong ng grant mula sa DTI, na nagbigay trabaho sa buong komunidad.

Muling dumating ang araw na kumatok sina Tiya Lorna at Carlo, na muling nawalan ng lahat. Sa pagkakataong ito, hindi lang sila pinatawad ni Altea, binigyan niya sila ng permanenteng trabaho. Si Tiya Lorna bilang canteen supervisor at si Carlo bilang quality inspector.

“Kung dati puro paninira ang ginagawa niyo,” sabi ni Altea, “Ngayon gusto kong kayo mismo ang maging tagapangalaga ng kalidad ng ating produkto.”

Sa “Milk Festival” ng baryo, sa harap ng lahat ng taong tumulong at minsang humusga sa kanya, lumuhod si Marco de La Vega. Hawak ang isang singsing na may pendant na hugis ulo ng baka.

“Altea,” sabi ni Marco, “Gusto kong maging parte ng buhay mo, hindi lang sa negosyo, kundi sa bawat umaga at gabi ng buhay natin. Will you marry me?”

Sa gitna ng sigawan at palakpakan, tumango si Altea. “Oo, Marco. Oo.”

Ang kanilang kasal ay ginanap sa mismong pastulan kung saan nagsimula ang lahat. Sina Luningning at Pag-asa ay nandoon, may mga laso sa leeg, bilang mga saksi. Ito ay isang pagdiriwang ng buong komunidad, isang tagumpay laban sa kahirapan at pangungutya.

Lumipas ang maraming taon. Ang “Gatas ni Luningning” ay naging “Luningning Dairy Corporation,” isang pangunahing supplier ng organic dairy products sa buong bansa. Si Altea at Marco ay biniyayaan ng isang anak na babae, si Lara, na lumaking may pagmamahal sa lupa.

Si Luningning, matanda na at mahina, ay mapayapang pumanaw. Ngunit ang kanyang alaala ay nanatili. Ipinatayo ang “Luningning Memorial Pasture Park” bilang pagkilala sa hayop na nagbago ng buhay ng isang buong komunidad.

Isang hapon, habang pinagmamasdan ni Altea ang kanyang anak na si Lara na nag-aaral maggatas, naalala niya ang kanyang ama.

“Mama,” sabi ni Lara, “Ako na po ang magpapatuloy sa pangarap ninyo.”

Napangiti si Altea. Muli niyang binisita ang puntod ni Tatay Ramon. “Tay,” bulong niya, “Tupad ko na po ang pangarap niyo.”

Hindi niya nakalimutan ang aral nito: ang pinakamaliit na pamana, kapag inalagaan ng may sipag, tiyaga, at pagmamahal, ay kayang maging isang yaman na hindi kayang sukatin ng kahit anong halaga. Ang isang baka ay naging simbolo ng pag-asa para sa isang buong bayan.