Yumanig ang buong Pilipinas sa pinakabagong kontrobersiya na ngayon ay direktang bumabangga sa pader ng Malacañang. Sa isang panahon kung saan ang bawat piso ay mahalaga at ang pagbangon mula sa krisis ay siyang pangunahing sigaw ng taumbayan, isang rebelasyon ang sumingaw—ang pagkakaroon umano ng bilyun-bilyong pisong halaga ng “ghost projects” sa ilalim mismo ng kasalukuyang administrasyon.

Ang balitang ito, na mistulang bombang sumabog, ay nagmula sa isang kilalang political analyst at propesor na si “Prof. Malou,” isang pangalan na matagal nang kinikilala sa kanyang matatalim na pagsusuri at walang takot na pagbabantay sa galaw ng gobyerno. Ngunit ang lalong nagpainit sa isyu ay hindi lamang ang alegasyon ng korapsyon, kundi ang naging sagutan sa pagitan ng propesor at ng Palasyo, na nauwi sa isang matunog na “butata” para sa depensa ng administrasyon.

Ang tanong ng bayan: Sa gitna ng kaliwa’t kanang paghihirap, paano nakalusot ang mga proyektong multo? At bakit tila nainsulto pa ang propesor sa naging tugon ng gobyerno? Ito ang kwentong magbubukas sa ating mga mata sa isang masalimuot na realidad ng politika, kapangyarihan, at ang walang katapusang laban para sa katotohanan.

Ang Pagsabog ng Eskandalo: Ang mga Proyektong Multo
Nagsimula ang lahat sa isang serye ng mga post at panayam kung saan detalyadong inilatag ni Prof. Malou ang kanyang mga natuklasan. Ayon sa kanya, hindi lamang ito haka-haka kundi resulta ng ilang buwang masusing imbestigasyon mula sa mga impormante sa loob mismo ng ilang ahensya ng gobyerno at mga on-the-ground validation.

Inisa-isa ng propesor ang mga umano’y ghost projects—mga farm-to-market road sa mga liblib na probinsya na hanggang ngayon ay maputik pa rin; mga ipinangakong gusali ng paaralan na pundasyon pa lang ay wala pa; at mga sistema ng irigasyon na nabayaran na ng buo ngunit ni isang patak ng tubig ay wala pang naibibigay sa mga magsasaka. Ang halaga? Hindi lang milyon, kundi bilyun-bilyong piso na umano’y naibulsa na.

“Ito ay isang sistematikong pandarambong,” deklara ni Prof. Malou sa isang panayam sa radyo. “Hindi ito kapabayaan. Ito ay sinadyang pagnanakaw. May mga papeles, may mga kontrata, may mga lagda, pero wala ang proyekto. Ang pera ay naglaho na parang bula. At sino ang nagdusa? Ang mga magsasakang umaasa sa kalsada, ang mga batang nangangarap ng maayos na silid-aralan.”

Mabilis na kumalat ang balita. Ang social media ay umapoy sa galit. Ang mga litrato ng mga “proyektong” nakatiwangwang na inilabas ng kampo ng propesor ay naging viral, at ang panawagan para sa agarang aksyon ay umalingawngaw. Ang presyur ay direktang nakatutok sa administrasyong Marcos Jr., na ang pangunahing islogan ay “Bagong Pilipinas”—isang pangakong pagbabago at pag-ahon. Ngunit paano magkakaroon ng bagong Pilipinas kung ang lumang sakit ng korapsyon ay tila mas lumalala pa?

Dito na pumasok ang Palasyo, sa pag-asang mapakalma ang nag-aalab na damdamin ng publiko.

Ang Tugon ng Palasyo: “Igalang ang Due Process”
Hindi naman nagpatumpik-tumpik ang Malacañang. Sa isang madaliang press briefing, humarap ang Presidential Spokesperson upang sagutin ang mabibigat na alegasyon. Ang mensahe ng Palasyo ay malinaw: Seryoso ang administrasyon sa paglaban sa korapsyon, ngunit kailangan lahat dumaan sa tamang proseso.

“Ang administrasyong Marcos ay hindi kinukunsinti ang anumang uri ng katiwalian,” pahayag ng tagapagsalita. “Ang Pangulo mismo ay nag-utos na ng isang malalimang imbestigasyon sa mga alegasyong ito. Subalit, kailangan nating igalang ang ‘due process’. Hindi tayo maaaring magbintang o manghusga batay lamang sa mga salita. Hayaan nating gumulong ang imbestigasyon. Kung may mapatunayang nagkasala, sino man sila, sila ay mananagot sa batas.”

Sa unang dinig, ang pahayag ay tila makatwiran. Ang “due process” o tamang proseso ng batas ay pundasyon ng demokrasya. Ito ang nagsisiguro na ang bawat akusado ay may karapatang depensahan ang sarili at hindi basta-basta makukulong batay sa haka-haka. Ito ang naging opisyal na linya ng gobyerno: mag-iimbestiga, rerespetuhin ang proseso, at titiyakin ang pananagutan kung kinakailangan.

Inakala ng marami na ito na ang magiging pansamantalang katahimikan sa isyu. Ngunit para kay Prof. Malou, ang sagot na ito ay hindi lang kakulangan; ito ay isang insulto.

Ang “Butata”: Resbak ni Prof. Malou na Yumanig sa Lahat
Dito na nag-init ang kwentuhan. Hindi pinalampas ni Prof. Malou ang naging pahayag ng Palasyo. Sa isang tila nag-aapoy na social media post na mabilis na sinundan ng mga panayam, direkta niyang binuweltahan ang konsepto ng “due process” na ginamit ng gobyerno.

“Due process? Seryoso ba kayo?” Ito ang naging bungad ng kanyang pahayag, na direktang sinipi mula sa orihinal na source ng usapan. “Ano kami, sira ulo?”

Ang mga salitang ito ay tumatak agad sa publiko. Para sa propesor, ang paggamit ng “due process” sa puntong ito ay isang malinaw na pagtatangka na patagalin ang isyu hanggang sa ito ay makalimutan na ng taumbayan.

“Ilang dekada na nating naririnig ang ‘due process’ na ‘yan!” sigaw ng propesor. “Iyan ang laging panangga ng mga makapangyarihan at mga magnanakaw! Habang kayo ay nag-due process, ang ebidensya ay nawawala na, ang mga testigo ay natatakot na, at ang pera ng bayan ay naideposito na sa mga bangko sa ibang bansa!”

Direkta niyang hinamon ang administrasyon. “Ang ebidensya ay nakalatag na. Ang mga papeles ay nandiyan. Ang mga lugar kung saan dapat nakatayo ang proyekto ay lantad sa mata ng lahat—wala! Anong due process pa ang kailangan ninyo? Ang kailangan natin ay political will! Ang kailangan natin ay mabilis na aksyon, hindi malamyang pangako ng imbestigasyon!”

Ito ang tinawag ng mga netizen na “ang pambubutata ng taon.” Nasapul si Marcos Jr. at ang kanyang administrasyon. Ang depensa na inakala nilang magpapakita ng kanilang pagiging makatarungan ay nagmukha na ngayong isang desperadong pagtatakip sa isang malaking kapalpakan, o mas malala, isang malawakang pagnanakaw.

Ang tanong na “Ano ka, sira ulo?” ay naging isang sigaw ng pagkadismaya. Hindi ito literal na pagtawag na siraulo sa mga opisyal, kundi isang ekspresyon ng matinding pagkadismaya: “Ginagawa ninyo ba kaming tanga? Nakikita na namin ang katotohanan, ipipilit ninyo pa ang isang bagay na alam nating gagamitin lang para makatakas?”

Ano nga ba ang “Ghost Projects” at Bakit Ito Kanser ng Lipunan?
Para sa lubos na pag-unawa kung bakit ganito na lamang ang galit ng publiko at ni Prof. Malou, mahalagang himayin kung ano ang ibig sabihin ng “ghost project.”

Ang “ghost project” ay isang termino sa Pilipinas para sa isang proyektong pinondohan ng gobyerno, kadalasan ay nabayaran na nang buo o may malaki nang nailabas na pondo, ngunit sa katotohanan ay hindi kailanman naisakatuparan. Ito ay “multo”—umiiral lamang sa papel, sa mga ulat, at sa mga bank account ng mga sangkot na politiko at kontratista.

Ang modus operandi ay kadalasang nagsisimula sa isang lehitimong pangangailangan. Halimbawa, kailangan ng isang barangay ng bagong kalsada. Maglalaan ng pondo ang gobyerno. Magkakaroon ng bidding (na kadalasan ay lutong-makaw na). Idideklara ang isang nanalong kontratista. Maglalabas ng pondo. Ang kontratista, kasabwat ang ilang opisyal, ay gagawa ng mga pekeng ulat ng progreso, kumpleto sa mga litrato (minsan ay galing pa sa ibang proyekto). Ipapalabas na 100% completed na ang proyekto. Makokolekta ang buong bayad.

Ngunit kapag pinuntahan mo ang lugar, ang kalsada ay wala doon. O kaya naman, may sinimulan pero substandard at madaling masira, o isang kilometrong kalsada ang binayaran pero isang daang metro lang ang ginawa.

Ito ang kanser na tinutukoy ni Prof. Malou. Ito ay pagnanakaw na may basbas ng burukrasya. Bawat piso na napupunta sa isang ghost project ay pisong ninakaw mula sa dapat sanang gamot para sa maysakit, libro para sa estudyante, o tulong para sa magsasaka. Kaya naman nang ang sagot ng Palasyo ay “due process,” naramdaman ng marami na tila binibigyan pa ng palugit ang mga gumawa ng krimen.

Ang Dalawang Mukha ng “Due Process”: Karapatan o Panangga?
Dito nagkakabangga ang mundo ng batas at ang mundo ng ordinaryong mamamayan.

Sa isang banda, tama ang Palasyo. Ang due process ay sagrado. Ito ang nagpoprotekta sa ating lahat mula sa mapang-abusong kapangyarihan. Kung wala ito, kahit sino ay maaaring ituro, akusahan, at ikulong nang walang sapat na ebidensya o paglilitis. Ang “trial by publicity,” kung saan hinuhusgahan na ng media at ng publiko ang isang tao, ay mapanganib. Ito ang legal at tamang paninindigan.

Ngunit sa kabilang banda, ang reyalidad sa Pilipinas ay iba. Ang karanasan ng Pilipino sa “due process” ay kadalasang negatibo. Para sa mahihirap, ang due process ay mabilis—kulong agad. Para sa mayayaman at makapangyarihan, ang due process ay isang marangyang proseso na maaaring tumagal ng dekada. Ito ay nagiging isang epektibong “panangga” (shield) laban sa pananagutan.

Naalala ng marami ang mga nakaraang iskandalo ng korapsyon kung saan ang mga akusado ay ginamit ang bawat legal na teknikalidad para patagalin ang kaso. Habang tumatagal, ang interes ng publiko ay nawawala, ang ebidensya ay humihina, at sa huli, marami ang napapawalang-sala dahil sa kakulangan ng ebidensya o dahil na-“acquit” sa isang teknikalidad.

Ito ang kinatatakutan ni Prof. Malou at ng publiko. Ang panawagan para sa “due process” ay nabibigyan ng kulay—hindi bilang isang paghahanap ng hustisya, kundi bilang isang pahiwatig na ang sistema ay muling gagana pabor sa mga makapangyarihan. Ang “Butata!” ni Prof. Malou ay hindi pag-atake sa karapatang pantao; ito ay isang pag-atake sa paggamit ng karapatang iyon upang pagtakpan ang isang malinaw na krimen.

Ang Hamon sa “Bagong Pilipinas”
Ang iskandalong ito ay dumating sa isang kritikal na panahon para sa administrasyong Marcos Jr. Ang kanilang branding na “Bagong Pilipinas” ay isang pangako ng pag-iwan sa lumang, bulok na sistema. Ito ay pangako ng episyenteng serbisyo at gobyernong walang katiwalian.

Subalit, ang pagkakatuklas sa mga umano’y ghost projects ay isang direktang kontradiksyon sa pangakong ito. Ito ay nagpapakita na ang “lumang Pilipinas” ng korapsyon ay buhay na buhay pa rin at tila nagpapakasasa sa ilalim ng bagong pamunuan.

Ang naging sagot ng Palasyo, bagama’t legal na tama, ay nagpakita ng kakulangan sa political sensitivity. Nabigo silang maramdaman ang pulso ng bayan. Ang hinahanap ng tao ay hindi legal na paliwanag, kundi ang mabilis at marahas na pagdisiplina sa mga nagkasala. Ang hinahanap nila ay isang lider na magagalit kasama nila, isang lider na sisibakin agad ang mga sangkot at hindi magtatago sa likod ng mga legal na termino.

Ang “butata” ni Prof. Malou ay sumasalamin sa kolektibong pagkadismaya na ito. Ang kanyang tanong na “Ano ka, sira ulo?” ay ang tanong ng bawat Pilipinong pagod na sa paulit-ulit na kwento ng pagnanakaw.

Sa ngayon, ang bola ay nasa kamay ng administrasyon. Nasa kanila kung paano haharapin ang hamon. Patutunayan ba nilang ang “due process” sa ilalim ng kanilang pamumuno ay mabilis, patas, at may ngipin? O ito ba ay mananatiling isang “panangga” para sa mga kaibigan at kaalyado?

Ang laban na ito ay hindi lamang tungkol sa bilyun-bilyong piso na nawala. Ito ay laban para sa kredibilidad. Ito ay isang pagsubok kung ang “Bagong Pilipinas” ay isang tunay na adhikain o isang magandang islogan lamang para pagtakpan ang parehong lumang kalakaran. Habang naghihintay ang bayan, ang mga salita ni Prof. Malou ay patuloy na umuugong: “Butata.”