Walang sinuman ang nakahula na ang isang ordinaryong pagdinig sa Senado ay magiging epicentro ng isa sa pinaka-pinag-uusapang rekonstruksyon ng mga pangyayari kung bakit lumawak at lumalim ang imbestigasyong internasyonal na kinasasangkutan ng dating Pangulong Rodrigo Duterte. Hindi ito simpleng pagtalakay sa proseso, hindi rin ito normal na political discourse; ito ay naging isang mabigat na paglalakbay pabalik sa mga desisyon, pahayag, pananaw, at pagkukulang na naglatag ng daan tungo sa kasalukuyang tensyon. At sa gitna ng lahat, dalawang pangalan ang paulit-ulit na nababanggit, hindi dahil sila ang nasa sentro ng imbestigasyon kundi dahil sila ang nagpasimuno ng pagsuyod sa bawat detalye: Senator Imee Marcos at Senator Rodante Marcoleta.

Sa mahabang sesyong iyon, tila nagbalik ang Senado sa panahon na ang bawat salita ay sinasalubong ng bulungan, bawat tanong ay sinisiklot ng kaba, at bawat sagot ay maaaring maging dahilan ng pagsiklab ng bagong debate. Hindi maikakaila—kahit ayaw aminin ng iba—na may kolektibong pagnanais ang publiko na maintindihan ang timeline, ang chain of decisions, at higit sa lahat, kung bakit tila nagkaroon ng miscommunication o hindi sapat na pagtutok sa ilang critical na yugto noong mga nakaraang administrasyon.

Kaya marahil tumingkad nang husto ang presensya nina Imee at Marcoleta. Hindi sila dumating para maghatol o magbato ng paratang; dumating sila upang hanapin ang “kulang,” ang “na-miss,” ang “nangyari pero walang nakaalala,” ang mga pangyayaring tila nakalubog sa ingay ng politika noong mga taon na ang drug war ang pinakamainit na usapin sa buong bansa. Sa tono pa lamang ng kanilang pagtatanong, malinaw ang layunin: tuklasin kung paano naging ganito kalawak ang usapin, paano naging ganito kalalim ang pagtingin sa Pilipinas mula sa pandaigdigang komunidad, at paano lumobo hanggang sa puntong naging isa itong pambansang pasanin.

Ang unang bahagi ng talakayan ay tila isang unti-unting paghawi ng ulap. Habang binabalikan ang mga dokumento, timeline, diplomatic exchanges, at mga public statements, nabuo ang larawan: hindi isang araw o isang desisyon ang nagdala sa bansa sa kasalukuyang sitwasyon, kundi isang serye ng magkakasunod na pangyayari. Ang ilan dito ay legal, ang ilan ay diplomatic, ang ilan ay political, at ang ilan ay bahagi ng mas malawak na international mechanisms na matagal nang umiiral kahit hindi ito laging naiintindihan ng mga karaniwang mamamayan. At dito unang umigting ang tensyon—sapagkat habang ipinapakita ang mga detalyeng ito, unti-unting nagiging malinaw na maraming sektor, mula sa iba’t ibang sangay ng gobyerno hanggang sa mga international observers, ay sabay-sabay na gumagalaw sa maraming direksyon.

Isa sa mga punto na paulit-ulit na binibigyang-diin ni Senator Imee ay hindi ang pagkakasala o kawalang-kasalanan ng dating pangulo, kundi ang proseso: “Hindi ba dapat noon pa nakita natin ito? Hindi ba dapat may mekanismo tayo para i-anticipate ang posibleng epekto ng ilang diplomatic decisions?” Hindi niya sinasabi bilang pananagot, kundi bilang pagsusuri sa mismong sistema ng national governance. Marami ang tumango, lalo na ang ilang eksperto sa international law na naroon; sapagkat totoo: ang mga international proceedings ay hindi nabubuo lamang dahil sa isang aksyon kundi dahil sa kabuuan ng political climate ng bansa.

Habang tumatagal ang pagdinig, mas lumalalim din ang mga tanong ni Marcoleta. Kilala siya sa pagiging diretso, minsan mabigat pakinggan, ngunit may lakas ng loob na itanong ang mga hindi kayang itanong ng iba. “Kung alam nating magiging ganito ang outcome, bakit hindi tayo naging proactive? Bakit parang walang nagbigay ng sapat na babala?” Ang mga ganitong tanong ay hindi akusasyon; ang mga ito ay bahagi ng mas malawak na pagsilip kung paanong ang tatlong administrasyon—yung bago ni Duterte, yung mismong termino niya, at yung kasunod—ay nag-navigate sa isang komplikadong legal at diplomatic landscape.

May sandali pa nga na tila nagbago ang temperatura sa loob ng Senado. Nang mabanggit ang lumang communications strategy ng ilang opisina, may ilang documentary excerpts na tila hindi nag-jive sa mga opisyal na pahayag noon. Hindi sinasabing may pananadya—pero malinaw na may mismatches. Ito ang mga sandaling nagdulot ng biglaang katahimikan, dahil ang mismong mismatches na iyon ang maaaring naglatag ng foundation kung bakit naging bukas ang bansa sa mas malawak na international scrutiny.

Ang mga analysts at journalists na nasa gallery ay abala sa pagsusulat; ramdam nilang may nangyayaring mahalaga, hindi dahil may bago at explosive na impormasyon, kundi dahil may reconstruction na nangyayari—isang maingat, step-by-step na pagtatangkang intindihin ang buong kwento kung paano nga ba lumaki ang isyu. Ito ay isang rare moment: isang Senado na hindi naghahanap ng sisihin, kundi naghahanap ng paliwanag.

Isang bahagi ng hearing ang tumatak sa lahat: nang banggitin ni Senator Imee ang emotional toll ng mga ganitong international proceedings sa pamilya, lalo na’t ang sentro ng isyu ay isang dating pangulo. Hindi ito legal argument; ito ay human perspective. Makikita sa kaniyang mukha ang bigat ng dinadala, hindi bilang pulitiko kundi bilang anak. Hindi niya tinatanggal sa proseso ang facts, pero idinidiin niya ang karapatang pantao ng bawat Pilipino—kasama na ang kaniyang ama—na magkaroon ng tamang pagtrato at tamang proseso sa anumang international inquiry.

Sa kabilang banda, si Marcoleta ay nananatiling nakatutok sa institutional integrity. Para sa kaniya, ang mas mahalagang tanong ay kung alin sa mga decisions ng nakalipas ang kailangang i-review upang hindi na ito maulit. Hindi niya sinasabing marami ang pagkukulang, ngunit halata sa tono niya na may mga bahagi ng bureaucracy na maaaring nagkulang sa foresight o hindi nabigyan ng tamang resources noong mga kritikal na taon. Hindi niya ito sinasabi upang magparatang; sinasabi niya ito upang ipaalala sa bansa na kailangan ng mas malakas at mas cohesive na internal mechanisms.

Habang lumalapit sa dulo ng pagdinig, tila lalo pang lumilinaw na ang layunin ng Senado sa araw na iyon ay hindi upang magturo ng may kasalanan, kundi upang maintindihan ang kwento. Ang tunay at mas malalim pa: ang kwento ng isang bansa na nahati ang opinyon, ang kwento ng isang administrasyong naging simbolo ng isang malawak at kontrobersiyal na kampanya, at ang kwento ng isang gobyerno na ngayo’y naglalakad sa manipis na diplomatic tightrope.

Sa hallway pagkatapos ng hearing, ramdam ang bigat ng hangin. Ilang staff ni Senator Imee ang nagkukuwentuhan na tila may mga bagay pa silang gustong linawin sa susunod na sesyon. Ang mga journalists ay nag-aagawan sa pagkuha ng statements mula sa iba’t ibang senador. Ang ilang observers naman ay nagsasabing ang ganitong uri ng hearing ay dapat noon pa ginawa—hindi upang iligtas o hatulan ang sinuman, kundi upang pagtuunan ng pansin ang pangmatagalang epekto sa bansa ng mga polisiya at statements na ginawa sa panahon kung kailan ang drug war ay isang administratively and politically defining issue.

Sa social media, napuno ang mga timeline ng clips mula sa pagdinig. Ang ilan ay pumapalakpak sa pagiging prangka ni Imee, ang ilan ay natutuwa sa analytical rigor ni Marcoleta, at ang ilan ay bumabalik sa mas personal na tanong: Ano ba talaga ang nangyari noon? Ano ang hindi natin nakita? Ano ang hindi natin narinig? Bakit hindi natin napaghandaan ang ganitong klase ng international scrutiny?

Pero marahil ang pinakamahalagang tanong na lumulutang sa publiko ay ito: Kung may mga pagkukulang man sa coordination, foresight, o documentation noon, kaya pa ba itong itama ngayon? Kaya ba ng Pilipinas na ipakita sa mundo na may kapasidad itong magsagawa ng sariling internal accountability mechanisms—kahit hindi nangangahulugang may parusang ipapataw, kundi may malinaw na proseso lamang na maaaring ipakitang umiiral?

Ang sagot, ayon sa mga analysts, ay oo—kung ang ganitong klase ng Senate review ay ipagpapatuloy. At ito ang naging kontribusyon nina Senator Imee Marcos at Senator Rodante Marcoleta noong araw na iyon: hindi sila nagbigay ng hatol, hindi sila nagbigay ng bagong alegasyon, ngunit binuksan nila muli ang pintuan ng pambansang pag-unawa. At dahil dito, maraming Pilipino ang nakaramdam na marahil, kahit papaano, may pagkakataon pang maitama, ma-review, at ma-frame nang mas malinaw ang narrative ng bansa.

Ang hearing na iyon, bagama’t hindi nagbigay ng final resolution, ay nagbigay ng rare moment of institutional reflection. Sa isang panahon na ang politika ay madalas nagiging arena ng pag-aaway, ang araw na iyon ay naging pagkakataon para muling tingnan ang mga pangyayaring dapat sana’y matagal nang nalinawan. Marami pang tanong ang natitira, marami pang detalye ang kailangang himayin, ngunit nagsimula na ang proseso—at iyon ang pinakamahalaga.

Sa huli, may iisang pangungusap na tila lumutang sa buong pagdinig, hindi man ito binigkas nang diretso: ang pag-unawa sa nakaraan ay hindi para lang sa nakaraan; ito ay para sa kinabukasan ng bansa. At sa araw na iyon, kahit pansamantala lamang, nagsimulang mabuo ang isang mas malinaw na larawan kung paano umabot ang bansa sa kasalukuyang punto—at paano maaaring maging mas maingat, mas matatag, at mas handa ang mga susunod na lider ng Pilipinas.