Sa isang lumang bahay sa Ilocos na halos nalimutan na ng panahon, may kahong matagal nang nakatago sa likod ng isang aparador. Walang nag-aakalang may nakasiksik na bagay doon dahil matagal nang hindi binubuksan ang kwartong iyon. Isang caretaker lang ang naglilinis paminsan-minsan, at sa araw na iyon, hindi niya alam na isang lihim ang bubulaga sa kanya—isang kahon na gawa sa narra, may ukit na halos hindi na mabasa, ngunit ramdam niyang hindi ito ordinaryo. Nang mabuksan niya, napalunok siya sa kaba dahil may isang lumang sobre, binalot ng panyo, may sulat-kamay sa harap: “Para kay Imelda. Huwag bubuksan kung hindi ako ang nag-utos.” Hindi niya alam kung dapat ba niya itong hawakan, ibalik, o itapon. Agad niya itong ipinaalam sa pamilya, at sa mismong araw ding iyon, dumating si Imee nang hindi man lang nagpaalam ng maaga. Ang tingin niya sa kahon ay hindi basta pagkikilala—parang may bahagi ng pagkabata niyang biglang bumalik.

Tahimik niyang hinawakan ang sobre. Sa mga ganitong pagkakataon, hindi na kailangan ng salita. Ang bigat ng diwa ng kanilang ama ay parang bumungad sa kwarto. Nang tuluyang pumutok ang selyo ng sobre, tumigil ang hangin. At sa sandaling lumapat sa palad ni Imee ang lumang papel na nagsisimulang maluma, nanginig ang mga daliri niya kahit ayaw niyang ipahalata. Binasa niya ang unang linya, at iyon pa lang ay sapat na para mabasag ang panlabas niyang tibay: “Daughter, forgive me for the things you will never understand.” Hindi siya prepared sa emosyon na sumampal sa kanya. Marami na siyang pinagdaanan, ngunit kakaiba ang pakiramdam na kinakausap ka mula sa nakaraan ng isang taong hindi mo na mababalikan.

Patuloy siyang nagbasa, bawat salita parang may hinihila sa kanya papunta sa mga alaala ng kabataan—ang mga pagtatalo ng magulang niya, ang mga gabing hindi niya maintindihan kung bakit may tensiyon sa bahay, ang mga araw na hindi niya maramdaman ang presensya ng taong dapat ay pinakamalapit sa kanya. “Naging abala ako—hindi bilang ama, kundi bilang lider. At sa prosesong iyon, maaaring may mga pagkakataong ikaw ang naging biktima ng ambisyon ko.” Napangiti siya nang mapait. Ang pagkilala sa pagkukulang ay hindi ugaling ipinapakita ng ama nila. Ngunit heto, malinaw na nakasulat, at ang sakit ay totoo.

Ngunit dumating ang bahagi ng liham na nagpayanig sa puso niya: “May isang lihim na pinasan ng pamilya natin nang ikaw ay bata pa. At kung nabuksan ang kahong ito, malamang hindi ko na ito nadala sa aking hukay. Ngunit kung mababasa mo pa lamang ito ngayon, ibig sabihin ay patuloy kang nabuhay nang may tanong na hindi ko nasagot.” Napatingin siya sa paligid, para bang may inaasahang biglang lilitaw. Pero ang sumunod na linya ang nagparamdam na mas may tinatago pa: “Ang totoong pinag-ugatan ng lahat… ay hindi ko dapat isulat.”

Sa puntong iyon, parang nawala ang bigat ng mundo sa dibdib niya at napalitan ng kakaibang lamig. Kung hindi sinu-sulat, bakit pa niya binuksan ang pinto ng kwento? Ano ang layunin? Ano ang gusto nitong ipaabot? Ang hindi niya inaasahan ay may nakadikit pa palang pangalawang pahina sa likod ng liham, halos di halata, at nang dahan-dahan niya itong ihiwalay, may bumagsak na bagay: isang lumang retrato. Doon siya tuluyang napatigil. Ang larawan ay may petsang malabo, ngunit malinaw ang mga mukha: siya bilang bata, ang kanyang ama… at isang babaeng hindi niya kilala. Sa likod ng retrato, apat na salitang parang may dalang unos: “She should have known.”

Minsan pa niyang tinitigan ang babae. Hindi pamilyar. Hindi nabanggit. Walang konteksto. Pero halata sa postura, sa ekspresyon, sa distansya ng katawan nila, na may malalim itong koneksyon sa ama niya. Ang tanong: bakit hindi ito naikuwento kahit kailan? At bakit parang inaasahang dapat alam niya ito?

Sa sumunod na oras, dumating ang mga taong itinawag ng pamilya—isang historian, isang dating staff, at isang malapit na kaibigan ng kanilang pamilya noon. Lahat sila, pagtingin pa lang sa retrato, parang may naalala, may kinilabutan, may gustong iwasan. “Kung puwede sana, Ma’am… huwag n’yong ilalabas ‘yung bahagi tungkol sa litrato,” sabi ng historian na halatang nag-aalangan. Tumaas ang kilay ni Imee. “Bakit?” Wala ni isa sa kanila ang nakasagot agad. Hanggang sa dating staff na dati pang kasama ng ama niya ang nagsalita: “May mga bagay po noon na hindi naisulat sa history books. Mga taong hindi dapat maungkat. Kapag nakita ng publiko ang retrato… baka mag-iba ang interpretasyon ng buong kasaysayan ng pamilya.” Hindi siya satisfied. Napatingin siya sa pinakamalapit na pinsan na biglang sumulpot sa pintuan at halos nabulunan sa kaba habang nagsabi ng pabulong, “’Wag ‘yan ilabas dito…” Halatang takot. Halatang may alam. At halatang ayaw niyang malaman ni Imee kung ano iyon.

Sa buong gabing iyon, hindi na nakatulog si Imee. Tinitigan niya ang retrato habang inuulit sa isip ang mga pahiwatig ng liham. Kung may itinatagong mabigat na sikreto, bakit hindi sinulat ng ama niya nang diretso? Bakit parang hinayaan niyang ang susunod na henerasyon ang maghanap? At higit sa lahat, bakit parang siya ang tinutukoy sa huling mensahe: “may mga katotohanang hindi sinulat para sa publiko, kundi para sa taong handang tanggapin ang bigat nito.” Sinong taong iyon? Siya ba talaga? O para ba ito sa taong hindi na umabot? O para sa taong hindi nais kilalanin?

Kinabukasan, nang bumalik siya sa kwarto, napansin niyang may kakaiba. Kinuha niya ang retrato at liham mula sa mesa kagabi. Ngunit nang hanapin niya ang kahon—wala na ito. Hindi basta nawala. Wala kahit anong bakas na may nagbukas ng pinto o gumalaw ng gamit. Para bang hindi iyon umiral. “Ma’am, hindi ko ho ginalaw! Hindi ko ho pinasok ang kwarto n’yo!” halos humagulgol ang caretaker. Tinawag niya ang lahat ng staff, ngunit walang umamin. Walang CCTV. Walang ingay nang gabing iyon. Walang indikasyon na may pumasok. Pero may isang bagay siyang alam: may kumuha ng kahon. At malinaw na hindi nila gustong mawala ang liham o ang retrato—kundi ang mismong kahon.

Ano ba talaga ang nasa kahon? May iba pa bang sulat? Document? O isang bagay na hindi dapat makita ng kahit sino?

Habang iniisip niya ito, naalala niya ang mga gabing naririnig niya ang bulungan ng matatanda noong bata pa siya. “May mga hindi na dapat pag-usapan.” “May mga taong hindi dapat banggitin.” “Huwag mong tatanungin iyan sa harap niya.” Noon, hindi niya maintindihan kung bakit laging may tensyon sa tuwing may mababanggit na pangalan. Ngayon, parang nagsisimula nang mabuo ang piraso ng palaisipan.

Kinagabihan, lumapit ang historian sa kanya nang palihim. “Ma’am… may pattern po. Nakadikit ang pahina. May retrato. Nawala ang kahon. Para po siyang… sinasadya.” “Sinasadya ng sino?” tanong ni Imee. Pero ang sagot niya ay parang may kasama pang takot: “Ma’am… may mga sikreto po talaga na hindi nawawala. Hindi sila nawawala. Naghihintay silang matagpuan.”

Sa veranda ng lumang bahay, doon huminto si Imee kinagabihan, hawak pa rin ang retrato. Naaalala niya ang mga panahon na mas simple ang lahat, noong bata pa siya at ang mundo ay walang mabibigat na tanong. Pero ngayong hawak niya ang ebidensyang ito, ramdam niya ang bigat ng nakaraan na pilit kumakatok. Hindi niya alam kung bakit ngayong taon lumabas ang sulat. Hindi niya alam kung bakit siya ang nakatagpo nito. Hindi niya alam ang babae sa retrato, ang kahulugang hindi sinabi ng ama, ang kahon na biglang naglaho, ang mga taong biglang tahimik at parang takot na takot na may mabunyag. Pero isang bagay ang malinaw sa kanya: ang liham ay hindi pagtatapos ng isang lumang kwento—kundi simula ng tanong na matagal nang naghihintay ng sagot.

At sa loob-loob niya, kahit hindi niya aminin nang malakas, alam niyang may isang katotohanang paparating. At marahil, mas mabigat ito kaysa sa anumang pinagdaanan niya sa politika o buhay. Dahil ang kaguluhang gawa ng kapangyarihan ay pwedeng paghandaan—pero ang gulo na nagmumula sa pamilya, dugo, at lihim?

Iba ang bigat. Iba ang sugat. At iba ang takot.

At sa gabing iyon, habang humihip ang hangin at humahampas sa mga lumang kurtina, hindi niya naiwasang itanong sa sarili: “Bakit ako? Bakit ngayon? At bakit parang may gustong magpahatid ng mensaheng hindi ko alam kung handa akong malaman?”

Ngunit wala nang atrasan.

Ang liham ay natagpuan na.
Ang retrato ay nasa kamay niya.
At ang totoong kwento—kahit hindi pa niya alam ang kabuuan—ay nagsisimula nang gumising mula sa limot.