Ang buhay ni Lito Valdez ay kasing simple at kasing-komplikado ng mga relong kanyang kinukumpuni. Sa isang maliit na puwesto sa gilid ng palengke, sa ilalim ng isang bubong na yero na may mas maraming kalawang kaysa pintura, si Mang Lito ay kilala bilang ang pinakamahusay at pinaka-tapat na “relohero” sa kanilang bayan. Biyudo, mag-isa niyang pinalalaki ang kanyang walong taong gulang na anak, si Sebastian, o “Baste.” Ang kanilang mundo ay maliit, binubuo lamang ng tunog ng mga “tick-tock” ng mga relo, ang amoy ng kape sa umaga, at ang mga kuwento ng yumaong asawa ni Lito, si Clara.

Si Clara ay isang paralegal bago siya pumanaw. Pangarap niyang maging isang ganap na abogado, isang pangarap na naipasa niya sa kanyang anak sa hindi inaasahang paraan. Ang tanging naiwan ni Clara ay isang makapal at lumang libro, ang “Introduction to Law,” na ngayon ay nagsisilbing pinakamahalagang kayamanan ni Baste. Habang si Lito ay nakayuko sa kanyang maliit na lamesa, masinsinang tinitingnan ang maliliit na enggrahe sa pamamagitan ng kanyang magnifying glass, si Baste naman ay uupo sa isang sulok, binabasa nang malakas ang mga pahina ng libro, kahit pa ang mga salitang “jurisprudence” at “due process” ay halos hindi niya mabigkas.

“Tay,” sabi ni Baste isang hapon, “Sabi dito sa libro ni Nanay, ang lahat daw po ay inosente hangga’t hindi napapatunayan na nagkasala.”

Ngumiti si Lito, hindi inaalis ang tingin sa kanyang ginagawa. “Tama si Nanay mo, anak. At ang pinakamahalagang batas sa lahat? Maging tapat. Laging maging tapat.”

Ang kanilang simpleng buhay ay nabalot ng anino isang maulang Huwebes. Isang itim at makintab na Mercedes Benz ang huminto sa harap ng kanilang maliit na puwesto—isang sasakyang tila naligaw mula sa ibang mundo. Bumaba ang isang matangkad na lalaki na nakasuot ng mamahaling barong, si Don Fabian Elizondo. Si Don Fabian ang may-ari ng pinakamalaking hacienda sa probinsya, isang taong kinatatakutan at iginagalang, isang taong hindi mo gugustuhing maging kaaway.

May dala siyang isang maliit na kahon. “Ikaw daw ang pinakamagaling dito,” sabi ni Don Fabian, ang kanyang boses ay malamig at walang emosyon. Binuksan niya ang kahon. Sa loob, nakapatong sa pulang velvet, ay isang gintong relo na kumikinang. “Ang ‘Medallion.’ Pamana pa ito ng lolo ng lolo ko. Tumigil. Ayusin mo.”

Napalunok si Lito. Ang relo ay halatang nagkakahalaga ng higit pa sa kanyang bahay at lupa. “Maselan po itong trabaho, Don Fabian. Pero gagawin ko po ang lahat.”

“Siguraduhin mo lang,” banta ni Don Fabian. “Dahil kung may mangyaring masama diyan, mas mahal pa ‘yan sa buong buhay mo.”

Sa loob ng isang linggo, ang “Medallion” ang naging sentro ng buhay nina Lito at Baste. Maingat itong binuksan ni Lito sa ilalim ng maliwanag na ilaw. Si Baste, na laging mausisa, ay nakamasid. “Tingnan mo, ‘nak,” bulong ni Lito. “Bawat piraso, may purpose. Bawat enggrahe, kailangang gumalaw kasama ng iba. Parang mga tao.” Isinulat ni Lito sa kanyang lumang ledger, sa kanyang malinis na sulat-kamay: “August 14. Don Fabian. Gold Watch ‘Medallion’. Serial No. 109-B. For repair: Mainspring.”

Makalipas ang ilang araw, bumalik si Don Fabian. Ngunit hindi para kunin ang relo. May dala siyang bago. Isang silver na relo naman. “Ayusin mo rin ‘to. At dalhan mo ako ng kape,” utos niya, bago ibaling ang atensyon sa kanyang telepono. Isinulat muli ni Lito sa ledger: “August 18. Don Fabian. Silver Watch. Serial No. 884-C. For cleaning.”

Natapos ni Lito ang gintong relo. Buong pagmamalaki niya itong nilinis hanggang sa kuminang ito na parang bago. Kinabukasan, personal niya itong dinala sa mansyon ni Don Fabian. Ang asyenda ay napakalaki, at si Lito ay pinaghintay sa isang maliit na opisina. Nang pumasok si Don Fabian, abala ito sa kausap sa telepono.

“Eto na po, Don. Ayos na po,” sabi ni Lito, iniaabot ang relo kasama ang kanyang ledger.

“Sige, sige, iwan mo na diyan,” sabi ni Don Fabian, hindi man lang tumitingin. Kinuha niya ang ballpen at walang-ingat na pumirma sa ledger, sa tabi ng entry na “Gold Watch 109-B.” “Umalis ka na.”

Masayang umuwi si Lito. Isang malaking responsibilidad ang nabunot sa kanyang dibdib. Ngayon, ang silver watch na lang ang kailangan niyang tapusin.

Kinabukasan, habang abala si Lito sa pag-aayos ng silver watch, si Baste ay nasa sahig at nagdo-drawing. Pumasok ang driver ni Don Fabian, isang lalaking payat na laging nakayuko, si Antonio. “Pinapakuha ni Don ang kape,” sabi ni Antonio. “Nagmamadali.”

“Naku, sige. Sandali lang,” sabi ni Lito, at dali-daling tumayo papunta sa maliit na de-kuryenteng kalan sa likod.

Naiwan si Baste at si Antonio sa harap. Si Baste ay patuloy sa pagdo-drawing, ngunit mula sa gilid ng kanyang mata, nakita niya ang isang mabilis na kilos. Nakita niya ang kamay ni Antonio na dumampot sa silver na relo sa mesa ni Lito at mabilis itong ibinulsa. Nakita niya ang paglingon ni Antonio, ang takot sa mga mata nito nang makitang nakatingin si Baste. Ngumiti lang si Antonio kay Baste, isang ngiting hindi umabot sa kanyang mga mata, at lumabas ng pinto.

Si Baste ay natigilan. Natakot siya. Hindi niya alam ang gagawin. Akala niya, baka… baka inutusan lang si Antonio ni Don Fabian na kunin ito. Bago pa siya makapagsalita, bumalik na si Lito na may dalang isang tasang kape.

“Nasaan si Antonio?” tanong ni Lito.

“U-umalis na po…” bulong ni Baste.

Noon napansin ni Lito ang nawawalang relo. “Ang silver watch! Nasaan na?”

Hindi pa man sila nakakasigaw, ang tunog ng mga sirena ay pumailanlang. Dalawang police car ang huminto sa harap ng kanilang puwesto. Bumaba si Don Fabian, ang kanyang mukha ay namumula sa galit.

“MAGNANAKAW!” sigaw niya, dinuduro si Lito. “Nasaan ang gintong relo ko! Nasaan ang Medallion!”

Ang mundo ni Lito ay gumuho. “Po? Don Fabian? Pero naibalik ko na po! Kahapon! Pumirma pa nga po kayo sa libro ko!”

“SINUNGALING!” sigaw ni Don Fabian. “Sinubukan mo akong lokohin! Ang sabi mo, ibabalik mo ang ginto, pero ang silver na ito ang inaayos mo para palabasin na nagkamali ako! Kinuha mo ang mana ng pamilya ko! Arestuhin ‘yan!”

“Pero… pero Don Fabian, ‘yung silver watch, kinuha po ng driver ninyo—”

“Huwag ka nang magpalusot!” sampal ni Don Fabian. “Pati ang driver ko idadamay mo? Hinalughog na namin ang bahay niya! Wala siyang kinuha! Ikaw! Ikaw ang nagnakaw!”

Bago pa makakilos si Lito, siya ay pinosasan na. Ang mga gamit sa kanyang maliit na mesa ay pinaghahagis ng mga pulis.

“TATAY!” humagulgol si Baste, niyayakap ang binti ng kanyang ama. “Hindi po magnanakaw si Tatay!”

Isang pulis ang marahas na naghiwalay kay Baste kay Lito. Habang kinakaladkad si Lito palabas, si Baste, sa gitna ng kanyang pag-iyak, ay may naalala. Ang ebidensya. Ang libro ni Nanay. Dali-dali niyang hinablot ang dalawang bagay na pinakamahalaga sa kanilang buhay: ang makapal na “Introduction to Law” ni Clara, at ang luma, maruming ledger ng kanyang Tatay.

Ang mga sumunod na araw ay isang bangungot. Si Lito ay nakakulong, walang perang pampiyansa. Si Baste ay pansamantalang kinuha ng kanilang kapitbahay na si Aling Nena. Ang kaso ay mabilis na umuusad. Ang salita ni Don Fabian ay batas. Si Lito ay binigyan ng isang abogado mula sa Public Attorney’s Office, si Atty. Ramirez. Si Atty. Ramirez ay isang mabait na tao, ngunit pagod, puyat, at may hawak na limampung kaso nang sabay-sabay.

“Mang Lito,” sabi ni Atty. Ramirez sa isang maliit na silid sa kulungan. “Masama ang laban. Ang sabi ni Don Fabian, ang pirma niya sa ledger mo ay para sa pag-iwan ng silver watch, hindi sa pagkuha ng gold watch. Salita mo laban sa salita niya. At ang silver watch na sinasabi mong ninakaw ng driver… wala, hindi makita. Walang ebidensya.”

“Pero nagsasabi po ako ng totoo,” desperadong sabi ni Lito. “Ang anak ko… si Baste… maiiwan siyang mag-isa…”

“Gagawin ko ang lahat,” sabi ni Atty. Ramirez, pero ang kanyang mga mata ay nagsasabing talo na sila.

Dumating ang araw ng paglilitis. Ang courtroom ay mainit. Ang mga de-kuryenteng bentilador sa pader ay halos hindi gumagalaw. Si Baste ay nakaupo sa pinakalikurang bangko, yakap-yakap ang libro ni Clara at ang ledger ni Lito. Si Don Fabian ay nasa harap, nakaupo na parang hari, kasama ang kanyang matalim na abogado, si Atty. De Leon. Si Lito ay nasa gilid, nakaposas, ang kanyang damit-preso ay masyadong malaki para sa kanyang payat na katawan.

Ang paglilitis ay isang mabilis na paglilibing. Si Don Fabian ay tumestigo. “Ninanakaw niya ang tiwala ko! Ang mana ng aking pamilya!” Ang kanyang mga salita ay tumatagos na parang yelo.

Ang cross-examination ni Atty. Ramirez ay mahina. Halatang natatakot siya sa kapangyarihan ni Don Fabian.

Sumunod na tumestigo si Lito. Siya ay tapat, ngunit ang kanyang mga salita ay nagkakabuhol-buhol sa nerbiyos at takot. “Naibalik ko po… ‘yung gold… Tapos ‘yung silver… ‘yung pirma po…”

Si Atty. De Leon, ang abogado ni Don Fabian, ay parang isang asong-gubat na nakaamoy ng dugo. “Nalilito ka, Mr. Valdez, dahil nagsisinungaling ka! Tama ba? Simple lang ang tanong, nasaan ang gintong relo?”

“W-wala po sa akin… Naibalik ko na…”

“Wala nang ibang tanong, Your Honor.”

Ang piskal ay tumayo. “Your Honor, the prosecution rests.”

Ang Hukom, si Judge Reyes, isang babaeng may matalas na tingin, ay bumaling kay Atty. Ramirez. “Defense?”

Tumayo si Atty. Ramirez, nag-ayos ng kanyang salamin. “Ang… ang depensa po… ay wala nang ibang testigo. The defense rests, Your Honor.”

Isang katahimikan ang bumalot sa silid. Si Baste, sa likod, ay nakita ang kanyang ama. Nakita niya si Lito na dahan-dahang yumuko, ipinatong ang kanyang ulo sa mesa, at ang kanyang mga balikat ay nagsimulang manginig. Umiiyak si Lito. Umiiyak ang kanyang bayani.

Para kay Baste, ang pag-iyak na iyon ay mas malakas pa sa isang pagsabog.

Nakita niya ang malupit na ngiti ni Don Fabian. Nakita niya ang pag-iling ni Judge Reyes. Nakita niyang isinusulat na ng Hukom ang kanyang desisyon.

Hindi.

“Sabi ni Nanay, kailangan ng ebidensya,” bulong ni Baste sa sarili. “Sabi ni Nanay, lumaban.”

Sa sandaling iyon, ang takot ng walong taong gulang na bata ay nawala, at napalitan ng tapang na nagmula sa pinagsamang pagmamahal para sa kanyang ama at sa alaala ng kanyang ina.

Tumalon siya mula sa kinauupuan niya. Tumatakbo siya sa gitnang pasilyo, sa buong lakas niya, hawak ang libro at ang ledger.

“TIGIL!”

Ang sigaw ay maliit, ngunit sapat na para basagin ang katahimikan.

“TIGIL! AKO ANG ABOGADO NG TATAY KO!”

Lahat ay napahinto. Lahat ay napanganga. Ang mga pulis, ang piskal, si Atty. Ramirez, maging si Don Fabian. Si Judge Reyes ay napatigil sa pagsusulat, ang kanyang mga mata ay nanlaki sa gulat.

“Order! Order in the court!” sigaw ng Hukom, pinupukpok ang kanyang gavel. “Anong kabastusan ito? Bailiff, alisin ang batang ‘yan!”

Isang guwardiya ang humarang kay Baste, pero umikot ang bata. Dumiretso siya sa harap, sa ilalim mismo ng kinalalagyan ng Hukom, ang kanyang mga mata ay nagliliyab, ang kanyang dibdib ay humihingal.

“HUWAG PO!” sigaw niya. “Hukom, pakinggan niyo po ako! Sabi sa libro ni Nanay (itinuro ang libro), kailangan po ng ebidensya! May ebidensya po ako! Hindi po sinungaling ang Tatay ko!”

“Objection, Your Honor! Ito ay kabaliwan!” sigaw ni Atty. De Leon.

“Silence!” utos ni Judge Reyes. Tinitigan niya ang bata. Sa loob ng tatlumpung taon niya sa serbisyo, ngayon lang siya nakakita ng ganito. Nakita niya ang desperasyon, ngunit nakita rin niya ang isang bagay na pambihira: paniniwala.

“Hayaan siyang magsalita,” mahinang sabi ng Hukom. “Ano ang ebidensya mo, bata?”

Si Baste, nanginginig, ay lumakad papunta sa witness stand, kung saan nakaupo pa rin ang kanyang ama na tulala. Binuksan niya ang ledger.

“Eto po!” sabi niya, ang kanyang maliit na daliri ay nanginginig habang tinuturo ang pahina. “Sabi po ni Don Fabian, ‘yung pirma niya… ‘yung pirma niya ay para daw po sa pag-iwan ng silver watch. ‘Yun po ang sabi niya!”

“Tama,” sabi ni Atty. De Leon, na may pang-aasar. “Kaya ano ngayon?”

“Kasi po,” sabi ni Baste, ang kanyang boses ay lumalakas. “Nagsisinungaling po siya!”

Isang kolektibong hininga ang narinig sa courtroom.

“Eto po ‘yung ledger! Eto po ‘yung linya para sa ‘Gold Watch, Medallion, Serial No. 109-B.’ At eto po ‘yung linya para sa ‘Silver Watch, Serial No. 884-C’!”

Lumapit si Baste, halos idikit ang ledger sa mukha ni Judge Reyes.

“Tingnan niyo po, Hukom! ‘Yung pirma ni Don Fabian… ‘yung pirma niya po, ‘F. Fabian,’ nakalagay sa tabi ng ‘Received’ ng GOLD WATCH! Hindi po sa tabi ng silver watch! Ibig sabihin, nagsinungaling siya sa ilalim ng sumpa! Naibalik na po ni Tatay ‘yung gintong relo!”

Ang katahimikan sa silid ay nakakabingi. Si Atty. De Leon ay namutla. Si Don Fabian ay napatayo. “Kalokohan! Isang pagkakamali lang ‘yan sa pag-sulat!”

“Hindi po!” sigaw ni Baste. “Dahil may isa pa po akong ebidensya! Sabi niyo po, ninakaw ni Tatay ‘yung silver watch, tama po?”

Si Don Fabian ay natigilan. “Oo! Iyon ang nawawala ngayon! Matapos niyang ibalik ang ginto, ‘yun naman ang kinuha niya!”

Ang mga mata ni Baste ay lumipat mula kay Don Fabian, dumaan sa mga pulis, hanggang sa marating niya ang pinakalikuran ng silid, kung saan nakatayo si Antonio, ang driver, na pinagpapawisan nang malamig.

Itinuro ni Baste ang kanyang daliri.

“HINDI PO SI TATAY ANG KUMUHA NG SILVER WATCH! SIYA PO! SI MANG ANTONIO, ‘YUNG DRIVER NIYA! NAKITA KO PO! Kinuha niya sa mesa ni Tatay nung kumuha si Tatay ng kape! Akala ko po… akala ko po inutusan siya ni Don Fabian! Pero hindi po! Kinuha niya! Siya ang magnanakaw!”

Lahat ng mga mata ay lumingon kay Antonio. Ang lalaki ay namutla na parang papel. Sa isang mabilis na kilos, tumalikod siya at tumakbo palabas ng pinto ng courtroom.

“BAILIFF!” umugong ang boses ni Judge Reyes. “HULIHIN ANG LALAKING ‘YAN!”

Ang courtroom ay nagkagulo. Dalawang pulis ang kumaripas ng takbo palabas. Si Don Fabian ay napaupo, ang kanyang mukha ay hindi maipinta. Si Atty. De Leon ay hindi makapagsalita.

Makalipas ang limang minuto, bumalik ang mga pulis, kinaladkad si Antonio na nakaposas. “Nakuha po namin sa locker niya sa kotse, Your Honor,” sabi ng isang pulis, itinaas ang isang plastic bag. Sa loob nito, ang nawawalang silver watch.

Si Judge Reyes ay tumingin kay Antonio. “Umalis ka sa katinuan?” Si Antonio, umiiyak, ay umiling. “Baon po ako sa utang sa sugal… Alam ko pong nagkakamali si Don Fabian sa mga relo… Akala ko makakalusot ako… Patawad po…”

Ang Hukom ay bumaling kay Don Fabian, ang kanyang mga mata ay nag-aapoy. “Mr. Elizondo. You lied under oath. You tried to send an innocent man to prison because of your arrogance and carelessness.”

Si Don Fabian ay yumuko. Talo.

Si Judge Reyes ay tumingin kay Lito, na ngayon ay umiiyak na sa kagalakan.

“Mr. Valdez. Ikaw ay isang tapat na tao. At ikaw ay isang mapalad na ama.” Tumingin siya kay Baste, na nakatayo pa rin sa harap, yakap ang ledger. “Case dismissed! Mr. Valdez, you are a free man.”

Pumukpok ang gavel.

Bago pa makapag-react ang sinuman, tumakbo si Lito mula sa witness stand at lumuhod sa gitna ng courtroom. Sinalubong niya si Baste, at ang mag-ama ay nagkayakapan sa gitna ng kanilang pag-iyak.

“Bayani kita, ‘nak,” bulong ni Lito. “Ikaw ang pinakamagaling na abogado sa buong mundo.”

“Sabi ko sa’yo, Tay, eh,” sabi ni Baste, sumisinghot. “Inosente ka. Sabi ng libro ni Nanay.”

Lumapit si Atty. Ramirez, ang kanyang mukha ay puno ng hiya at paghanga. “Baste… Mang Lito… Patawarin niyo ako. Ginawa ng isang bata ang trabaho ko.”

Ngumiti si Baste sa kanya. “Okay lang po, Attorney. Sabi po ni Nanay, ang batas… para po sa mga taong matapang na ipaglaban ang tama.”

Mula sa kanyang mataas na upuan, si Judge Reyes ay napangiti.

Umuwi sina Lito at Baste, naglalakad palabas ng bulwagan ng hustisya na magkahawak-kamay. Sa isang kamay ni Lito, ang kalayaan. Sa isang kamay ni Baste, ang lumang libro ng kanyang ina.

Ang balita ay kumalat na parang apoy. Ang maliit na puwesto ni Mang Lito ay dinumog ng mga tao. Hindi lang para magpaayos ng relo, kundi para makita ang “Tapat na Relohero” at ang kanyang “Batang Abogado.” Ang kanilang negosyo ay lumago. Ang buhay ay bumalik sa dati, ngunit mas maliwanag. Si Baste ay patuloy na nagbabasa ng libro ng kanyang ina, ngunit ngayon, hindi na niya ito binabasa bilang isang laro. Binabasa niya ito bilang isang pangako.

Ang katarungan ay hindi palaging nasa loob ng makakapal na libro o sa matatalim na salita ng mga abogado. Minsan, ito ay nasa dalawang kamay ng isang bata, sa isang ledger na puno ng tapat na sulat, at sa isang sigaw na kayang baguhin ang buong mundo.

Ang katapangan ni Baste ay nagmula sa dalisay na pagmamahal para sa kanyang ama. Kung ikaw ang nasa sitwasyon niya, naniniwala ka ba na ang katotohanan, gaano man kaliit, ay palaging lalabas? At gagawin mo rin ba ang lahat, kahit pa ang imposible, para sa iyong pamilya? Ibahagi ang iyong mga saloobin sa comments.