I. Isang Tawag Mula sa Nakaraan

Hindi inaasahan ni Marco, isang 33-anyos na software engineer na nakatira sa Makati, ang isang tawag mula sa isang hindi kilalang numero isang maulang Lunes ng hapon.

“Marco ba ito?” mahina ngunit malinaw ang tinig sa kabilang linya.
“Ako si Mang Lando. Kapitbahay kayo noon ng tatay mo sa San Rafael. Bago siya pumanaw… may iniwan siyang liham para sa iyo. Pero may bilin siya — ‘Ibigay mo lang kapag bumalik siya nang kusa.’”

Napahinto si Marco. Tumigil din ang mundo sa kanyang paligid. Sampung taon na ang lumipas mula nang huli siyang tumapak sa San Rafael — isang bayang puno ng alaala, at ng mga sugat na hindi pa rin lubusang naghihilom.

II. Ang Alis na Walang Paalam

Labingwalong taon si Marco nang unang nagpumilit lumuwas ng Maynila. Nais niyang makatakas sa anino ng kanyang ama — si Mang Ernesto — isang beteranong guro, matigas ang paninindigan, at bihirang ngumiti. Para kay Marco, ang kanilang relasyon ay parang laging pagsusulit na hindi niya kailanman napasa.

Lahat ng kilos ay may kapalit na sermon. Lahat ng pagkakamali ay may bigat.
Sa isang gabing puno ng galit at sigawan, sinabi ni Marco:

“Hindi mo naman ako kailanman minahal. Ikaw lang ang dahilan kung bakit gusto kong umalis dito.”

Kinabukasan, wala na siya.
Umalis siyang hindi lumilingon. At sa bawat taon na lumilipas, pinilit niyang kalimutan ang bayan at ang amang iniwan niya.

III. Ang Pagbabalik

Ngunit ang isang liham mula sa isang yumaong ama… ay tila may kapangyarihang hindi maipaliwanag. Dalawang araw matapos ang tawag, bumalik si Marco sa San Rafael — sa unang pagkakataon matapos ang isang dekada.

Ang bahay nila’y halos wala nang pinagkaiba — luma, may pintura nang natuklap, at katahimikan na tila tumigil sa panahon. Sa lumang mesa sa gilid ng sala, iniabot ni Mang Lando ang sobre.

“Ayaw niyang ipabasa ito kanino man,” ani Mang Lando. “Sayo lang talaga ‘to.”

Nanginginig ang kamay ni Marco habang binubuksan ang liham. Amoy papel na luma, at tinta na tila naglalaman ng mga salitang hindi kailanman nasabi nang harapan.

IV. Ang Liham

“Anak,

Kung binabasa mo ‘to, malamang wala na ako sa mundo. Huwag mo sanang isiping galit pa rin ako. Sa totoo lang, bawat araw na wala ka, may parte sa akin na tuluyang namamatay.

Hindi ako marunong magsabi ng ‘mahal kita.’ Pinalaki ako ng panahon na ang tanging paraan ng pagmamahal ay pagdidisiplina. Pero sa tuwing sinisigawan kita, sa totoo lang… natatakot ako. Takot akong hindi kita maihanda sa mundong hindi marunong magpatawad sa kahinaan.

Pinagmamasdan lang kita noon habang natutulog. Hindi ko man nasabi, pero proud ako sa ‘yo. Kahit masakit na umalis ka nang walang paalam — naiintindihan ko. At inaamin ko: isa rin akong may kasalanan.

Kaya kung may galit ka pa, patawarin mo na rin ang sarili mo. Hindi ko hiniling na bumalik ka para sa akin. Sana… bumalik ka para sa sarili mong kapayapaan.

– Tatay”

Hindi na napigilan ni Marco ang luhang matagal nang kinikimkim. Ilang taon niyang tinanggihan ang ama sa isip at damdamin. Ngunit sa isang sulat lang, bumalik ang lahat — ang mga alaala, ang lungkot, ang mga sandaling hindi na maibabalik.

V. Isang Liham, Isang Simula

Matagal na nakaupo si Marco sa lumang upuan ng kanyang ama, hawak pa rin ang liham. Sa labas ng bintana, ang ulan ay dahan-dahang huminto. Tila ba pati langit ay nakinig sa pagluha niya.

Hindi niya alam kung may makikinig pa sa kanyang paghingi ng tawad. Ngunit sa kanyang puso, may katahimikan na hindi niya natagpuan sa Maynila. Sa unang pagkakataon, hindi siya tumatakbo palayo.

Epilogo: Kapayapaan na Walang Tunog

Makalipas ang ilang buwan, madalas nang bumalik si Marco sa San Rafael. Hindi man niya ipinamamalita, sa mga mata ng mga kapitbahay — may pagbabago sa kanyang mga kilos. Tahimik, ngunit may ngiting hindi pilit.

Ang bahay ng kanyang ama? Hindi na kasinglungkot. May tanim nang bagong halaman. May mga larawang muling isinabit sa dingding.

At sa ibabaw ng lumang mesa, sa loob ng isang frame — ang liham ng kanyang ama, bukas na bukas, bilang paalala na ang pagmamahal, gaano man katahimik, ay may paraan pa ring makarating sa dulo ng panahon.