Kumalat na naman sa social media ang maiinit na usapan tungkol sa umano’y “diary” at “last will” ni dating Pangulong Ferdinand Edralin Marcos (PFEM). Maraming nag-aakalang may bagong rebelasyon tungkol sa personal na tala at huling habilin ng dating lider, kaya mabilis itong naging sentro ng espekulasyon at kontrobersya. Ngunit sa gitna ng mga post na nagpapakalat ng “leaked pages” at nakakahalinang kuwento, iisa ang tanong ng publiko: totoo ba ang mga dokumentong ito, at kung ano nga ba talaga ang nilalaman ng mga ito?

Ang mga kuwento tungkol sa diary ni PFEM ay matagal nang iniikot sa internet, at bawat paglitaw nito ay nagdudulot ng parang kombersasyon na hindi matapos-tapos. Para sa ilan, sinasabing naglalaman daw ito ng mga personal niyang damdamin, mga plano, at mga pangyayaring hindi naipakita sa publiko noong siya’y nasa poder pa. Sa iba naman, iniisip na ito raw ang susi para maunawaan ang ilan sa pinakamalalaking desisyong politikal noong panahon niya. Ngunit may isang malaking problema: maraming bersyon ang naglalabasan, at karamihan ay walang matibay na pinagmulan.

Ganito rin ang sitwasyon sa umano’y “last will and testament” na minsang kumakalat online. May nagsasabing inilalantad daw nito ang yaman ng pamilya, ang pamana, at pati ang mga bilin tungkol sa kinabukasan ng kanilang pangalan at papel sa lipunan. Ngunit tulad ng diary, walang opisyal na dokumentong kinikilala ng anumang awtoridad o ng mismong pamilya. Sa madaling salita, nananatiling haka-haka ang karamihan ng mga lumulutang na kopya.

Sa kabila nito, hindi maikakaila na napakalaki ng interes ng publiko sa anumang impormasyon na may kaugnayan kay PFEM. Ilang dekada man ang lumipas mula nang matapos ang kanyang administrasyon, nananatili siyang isa sa pinakamakontrobersyal at pinakamahabang pinag-uusapang personalidad sa kasaysayan ng bansa. Kaya naman, anumang balitang may kinalaman sa kanya—lalo na kung may label na “inilantad” o “natuklasan”—ay agad nagiging magneto ng atensyon.

Kung bakit nagiging viral ang mga ganitong usapan ay hindi na nakapagtataka. Una, malakas ang hatak ng misteryo. Ang mga dokumentong personal at pribado, lalo na kung galing sa isang makapangyarihang tao, ay parang pinto papunta sa sikreto ng nakaraan. Pangalawa, madalas nakabalot sa kontrobersya ang mga kwento tungkol sa yaman, pulitika, at kapangyarihan. At pangatlo, ang social media mismo ang nagpapabilis sa pagkalat ng mga hindi pa nabe-verify na impormasyon.

Ang problema, sa ganitong sitwasyon, mabilis nalilito ang publiko. May naniniwala agad. May bumabatikos. May nagbibigay ng sariling interpretasyon. At may nagtatayo pa nga ng mga sariling “teorya,” base sa mga lumalabas na larawan o transcript na walang malinaw na pinagmulan. Sa ganitong punto nagiging importante ang pag-iingat—lalo na’t pinag-uusapan ay mga dokumentong maaaring mabigyan ng maling konklusyon o maiba ang ibig sabihin kung hindi tama ang konteksto.

Kaya mahalagang tandaan: sa usaping diary at last will ni PFEM, tanging opisyal na pahayag ng pamilya, dokumento mula sa tamang institusyon, o kumpirmadong historical record lamang ang maituturing na mapagkakatiwalaan. Ang mga kumakalat online ay maaaring batay sa tunay na elemento ng kasaysayan, ngunit maaari ring halo ng kathang-isip, maling interpretasyon, o pinaganda para maging mas kaabang-abang.

Pero kung may isang bagay na hindi maikakaila, ito ay ang patuloy na paghahanap ng publiko sa katotohanan. Gusto ng mga tao na maintindihan ang nakaraan, lalo na ang bahagi ng kasaysayan na puno ng tanong, pagdududa, at hindi pa nalilinawan hanggang ngayon. Ang mga usapin gaya nito ay hindi nawawala dahil patuloy ang interes ng sambayanan na malaman kung ano ang totoo at alin ang mito.

Sa huli, ang pinakamahalagang dapat tandaan ay ang kahalagahan ng pag-iingat sa pag-consume ng impormasyon. Hindi lahat ng “inilantad” ay totoo. Hindi lahat ng “nakuha” ay valid. At hindi lahat ng dokumentong lumilitaw online ay puwedeng gawing basehan ng kasaysayan. Bago maniwala o magpasa ng impormasyon, laging magsuri, magtanong, at kumonsulta sa mapagkakatiwalaang sources.

Ang kwento tungkol sa diary at last will ni PFEM ay malinaw na walang kasiguraduhan sa kasalukuyan. Ngunit isa rin itong paalala kung gaano kalakas ang hatak ng kasaysayan sa kamalayan ng Pilipino—at kung gaano kahalaga na ang bawat impormasyon ay inuuna ang katotohanan bago emosyon.