Mahirap ipaliwanag ang pakiramdam ng pagdating sa isang lugar na parang sabay na bago at pamilyar—ganito ang unang araw ni Mikaela “Mika” Robles sa Baranggay San Miguel del Norte. Isang bayang may amoy lupa pagkatapos ng ambon, mga kubong nakasandal sa gulod, at kalsadang alikabok na dumidikit sa sapatos hanggang sa gabi. Dalawang maleta lang ang dala niya: isa para sa damit, at isa para sa mga lumang papel ng nanay niyang pumanaw—reseta, sulat, at isang litrato nilang mag-ina. Opsyal na Community Social Worker ang tawag sa trabaho niya, ngunit sa sarili niya, simple lang ang misyon: magsimulang muli, magbayad ng utang, at maghanap ng saysay sa pagiging buhay.

Hindi pa man nakakapag-impake, sinalubong na siya ng misteryo. Tinuro ni Aling Puring, tindera sa tapat ng boarding house, ang isang malaking punong Nara sa gilid ng kalsada. “May kasama lang, Iha,” aniya. “Tahol. Tahol. Tumatahol ‘yang askal na ‘yon. Tala ang tawag namin. Lalo na sa tapat ng punong Nara na ‘yon, o.” Ang punong iyon ay may nakabukol sa isang tagiliran na parang sugat na tumigas. Pagbukas ni Mika sa kanyang bintana, doon niya nakita si Tala, ang asong puti’t abo, nakaupo sa paanan ng puno. At tulad ng sinabi, “Arf! Arf! Arf!” Sunud-sunod, matinis, at may diin ang tahol—hindi galit, hindi rin laro. Parang may ibinubulong na hindi maintindihan.

Ang Sugat ng Komunidad at ang Tahimik na Pagkawala
Doon nagsimula ang pag-ikot ni Mika. Sinalubong siya ni Kapitan Lando na may guhit ng pagod sa noo, at ni Miss Dea, ang librarian na pansamantalang guidance counselor sa paaralan. “Kailangan ka namin, Ma’am Mika,” wika ni Kapitan. Ang Baranggay ay may sugat: ang pagkawala ni Paulo “PJ” Santos, 7-taong gulang, isang buwan na ang nakalipas. Huling nakita suot ang berdeng T-shirt. Walang ransom, walang nakakita.

Nakita ni Mika sa poste ang kupas na poster ni PJ. Anak siya nina Lilibeth at Dodong, na nakikita ni Mika na laging nanlalambot, may hinahanap ang mata, at nanginginig ang tinig. Ang kanilang pagdaramdam ay mas mahirap harapin kaysa sa anumang kaso na pinag-aralan ni Mika sa training. Hindi niya alam kung paano magsisimula sa ganyang sakit; ang alam lang niya ay dumalo, makinig, at huminga.

Kasabay ng pagkadiskubre niya sa sugat ng Baranggay, nakilala rin niya ang ugat ng sakit. Dumating ang isang truck ng kahoy mula sa lumang lagarian sa ilog. Sa ibabaw ng truck, may lalaking nakasombrerong itim at naninigarilyo—si Ariston Yu, ang may-ari ng lagarian. “Ayaw ko ng istorbo sa negosyo. Legal ang permit ko,” malamig niyang sabi kay Mika. At ang Nara na ‘yan, tinuro niya ang puno, “Huwag mong pakialaman. May sentimental value sa amin ‘yan.” Kasama niya si Ronaldo “Naldo” Mendejas, ang kapatas na may peklat sa baba. Malinaw ang mensahe: sa baryo, kilalanin ang mga totoong gumagalaw—sila ‘yon.

Sa bawat oras na dadaan ang truck at ang tambutso ay umuusok na parang humahagok, kasabay niyon ang sunud-sunod na tahol ni Tala.

Ang Lihim na Nakatago sa Balat ng Kahoy
Hindi mapalagay si Mika. Sa tulong ni Mang Noel, ang karpintero, at ni Carlo, ang campus journalist na tahimik na nag-iipon ng mga kwento tungkol sa pattern ng pagkawala at ingay ng lagari, sinimulan niya ang community mapping. Hindi lamang survey tungkol sa ilaw at bantay sa sakayan ang ginawa niya, kundi pattern mapping—kung anong ingay ang naririnig, anong oras dumarating ang truck, at saan umiikot ang anino.

Ang nakita ni Mika at Mang Noel sa punong Nara ay higit pa sa simpleng bukol. May kintab at manipis na pahid doon—parang sadyang tinakpan. Nakinig si Mang Noel sa pagtapik ng martilyo. Sa halip na tunog ng solido at matigas na kahoy, isang guwang na tunog ang kumaluskos. Ang hinala ni Mika ay mas tumindi nang nakita niya ang huling sinulat ni PJ sa sketchpad—isang tula tungkol sa “punong Nara sa tabi ng daan / May sikretong aninong ayaw ipaalam.”

Hindi nagmadali si Mika. Alam niyang sa ganitong laban, ang tamang proseso ay mas mahalaga kaysa sa galit. Humingi siya ng permit sa Kapitan at nakipag-ugnayan kay Sergent Paulo Sarmiento. Sa simula, nag-aalangan ang pulisya. Ngunit nang dumating ang utos ni Tala na mas malakas pa kaysa sa ingay ng makina—arf! arf! arf!—nanindigan si Sarmiento.

“Kung may sinasabi, pakinggan natin,” wika niya.

Ang Pagbubukas ng Lihim at ang Pag-amin ni Naldo
Kinabukasan, bitbit ang search warrant at kagamitan, nagtipon ang Task Force sa paanan ng puno. Naroon si Mika, si Sarmiento, si Kapitan Lando, at si Mang Noel. Nang marahang inalis ni Mang Noel ang panel na tila veneer lamang na idinikit, sumalubong sa kanila ang amoy ng kulob, pawis, at langis. Kasabay ng malakas na tahol ni Tala, isang mahinang ungol ang kanilang narinig.

“May tao,” ani Mika, nanginginig ang tinig. “Buhay!”

Sa loob ng lungga na halos kasya lamang sa dalawang ice box, naroon si PJ Santos. Payat, nanginginig, may panyo sa bibig, at may lubid na nakapulupot sa bukong-bukong. Sa mabilis at organisadong pagkilos nina Nurse Janel at Mika, ligtas na naialis si PJ. Mula sa putik sa paanan ng puno, nakakuha si PO2 Greg ng partial shoe print at ang initial na “NM” na may marka sa gitna ng sakong.

Ang suspetsa ay umikot. Ang code na R8 (Ready) na na-intercept sa radyo ng lagarian at ang mga resibo ng barnis at manipis na tabla ay nagturo sa Maintenance Area ng kompanya. Sa loob ng lumang bodega, may hatch sa sahig at mga ebidensya—lubid, panyo, at maliit na bag ni PJ—na nagpapakita na ang lagarian ay nagsisilbing staging ground para sa krimen.

Sa harap ng mabibigat na ebidensya, bumigay ang kapatas na si Naldo Mendejas. Sa isang voluntary statement, inamin niya na siya ang inuutusang bumili ng barnis at skin panel. Inamin niya ang code at ang back gate sa likod ng sagingan na dinadaanan ng mga truck na walang plaka. Hindi siya ang mastermind, ngunit ang kanyang konsensya ang naging pinakamahusay na witness. “Ayoko nang matulog na may lagitik sa ulo,” aniya kay Mika.

Ang Tala Watch at ang Pagtatapos ng Anino
Hindi nagtapos ang laban sa pag-aresto. Sa tulong ng CIDG at Piskalya, naunahan ng komunidad ang isa pang pagtatangka sa punong Supa gamit ang code na R8/R9. Tatlong suspect (Oka, Milo, at ang leader na si Bogs) ang nasabat. Ipinatupad ang moratorium sa pagputol ng matatandang puno at binuo ang “Tala Watch”—isang community watch na may mga solar lamp, whistle, at phone tree. Ang asong si Tala, na binigyan na ng collar at metal tag ni Mika, ay hindi na tumahol sa alarma; ang tahol niya ay naging tugon na ng katiyakan.

Ang Baranggay San Miguel del Norte ay nagbigay ng aral sa buong bansa. Hindi lamang isang bata ang iniligtas, kundi ang kaluluwa ng isang komunidad. Ang Lugaw ni Tala ni Lilibeth ay naging simbolo ng bagong pag-asa. Si PJ, na nagsimulang magkulay sa play therapy, ay gumuhit ng isang araw, isang aso, at tatlong ilaw sa kalsada.

Ang bawat isa ay may hawak na maliit na pakpak: crayola, whistle, logbook, colar ng aso—na kapag pinagsama-sama ay sapat na para akayin ang liwanag pauwi. Hindi natalo ng batas ang kasamaan, kundi ang sabay-sabay na paghinga, sabay-sabay na pakikinig, at sabay-sabay na pagkilos ng mga taong piniling tumindig sa dilim. Ang Baranggay San Miguel del Norte ay hindi na natatakot sa ugong ng lagari. Sapagkat alam na nila ngayon: sa likod ng legal na papel, may katotohanang may sariling boses, at kung hindi marinig, may asong tumatahol para magpaalala.