Sa gitna ng lumalawak na kontrobersya at nag-aalab na galit ng publiko, muling nabuksan ang usapin tungkol sa “due process” sa Pilipinas, lalo na kung ang sangkot ay mga indibidwal na malapit sa kasalukuyang administrasyon o mga kaalyado. Ang tila selektibong pagpapatupad ng batas ay nagdudulot ng matinding pagdududa at kawalang-tiwala sa sistema ng hustisya, na nagpapakita ng malaking agwat sa pagtrato sa mga kakampi at sa mga kalaban ng kapangyarihan.

Ang pinakahuling sentro ng debate ay ang kaso ni dating Ako Bicol Representative Elizaldy Co, na iniuugnay sa umano’y multi-bilyong ghost flood control projects. Sa kabila ng kaliwa’t kanang pagbubunyag, matitinding ebidensya mula sa mga whistleblower—kabilang ang mga inhinyero, kontratista, at maging ang mga kasamahan sa Kongreso—at maging ang mga impormasyon ng ‘money trail’ at mga frozen assets, nananatiling walang pormal na kasong naisasampa laban kay Zaldico at sa kanyang mga kasabwat.

Ang Nakakagulat na Pahayag: Walang Kaso?

Isang nakakagulat na rebelasyon mula sa panig ng mga awtoridad ang nagpalala sa pagdududa ng publiko: Sa tagal ng panahon na sunud-sunod ang balita at propaganda tungkol sa korapsyon sa flood control, sinasabing wala pa palang naisasampang pormal na kaso laban kay Co.

Sa pagtalakay sa isyu, ipinaliwanag ng isang opisyal ng Department of Justice (DOJ) na sila ay nagpapatuloy sa isang “very systematic manner with due respect to the constitutional rights of the respondents, including the right of presumption to innocence.” Binanggit na si Zaldico ay sangkot sa posibleng 16 na transaksyon, ngunit inamin na ang mga ito ay hindi pa naisampa sa DOJ dahil sinisigurado pa raw nila ang kaso.

Ang pahayag na ito ay mabilis na ikinumpara sa naging karanasan ng mga kalaban ng administrasyon, partikular ang mga malalapit kay dating Pangulong Rodrigo Duterte, tulad nina dating Bureau of Corrections (BuCor) Chief Gerald Bantag, at mga lider ng simbahan tulad ni Pastor Quiboloy. Ayon sa mga kritiko, sa mga kasong ito, ang due process ay tila binalewala. Ang prinsipyo ng “You cannot break the law, but you can bend it” ay tila naging de facto na patakaran para sa mga nasa kapangyarihan, na nagpapakita ng pagbaluktot ng batas pabor sa mga kaalyado at laban sa mga oposisyon.

Ang ‘Bendalo’ at ang Batas ng Diyos

Ang konsepto ng “bendalo” o pagbaluktot sa batas ay isang napakamapanganib na prinsipyo. Tulad ng binanggit ng mga mambabatas tulad ni Senador Marcoleta, ang batas ay batas, at hindi ito dapat baluktutin. Ang pagdidiin sa prinsipyong ito ay inihambing pa sa teolohikal na pananaw: Maging ang Diyos, sa Kanyang pagiging Diyos ng hustisya, ay hindi binaluktot ang Kanyang sariling batas.

Ang turo ay malinaw: Dahil ang kabayaran ng kasalanan ay kamatayan, kailangang mayroong magbayad ng kamatayan upang matupad ang hustisya. Ito ang dahilan kung bakit kinailangan ni Hesukristo na magdusa at mamatay—hindi binaluktot ng Diyos ang Kanyang batas, bagkus ay Siya mismo ang nagbigay-daan upang ito ay matupad at makamit ang katarungan. Ang paghahambing na ito ay nagpapakita kung gaano kaseryoso ang paglabag sa prinsipyo ng batas ng sinumang nagtatangkang “baluktutin” ito para sa pansariling interes o pabor sa mga kaalyado.

Sa kabilang banda, ang mga ordinaryong mamamayan na nagnakaw lamang ng maliit na halaga ay agad-agad na isinasampa ng kaso at hindi na binibigyan ng pagkakataong ipagtanggol ang kanilang sarili. Ang pagtrato sa mga kaalyado kumpara sa oposisyon o sa simpleng mamamayan ay naglalantad ng nakakabahalang double standard na sumisira sa demokratikong pundasyon ng bansa.

Ang Pagkadawit ni Romualdez at ang ‘Gross Inexcusable Negligence’

Sa gitna ng isyu kay Zaldico, isang bagong kabanata ang nagbukas nang magbigay ng pahayag si Ombudsman Crispin Remulla. Ayon kay Remulla, hindi lamang si Zaldico ang dapat papanagutin. Nakakagulat ngunit makatuwiran ang mungkahi na dapat ding managot si dating House Speaker Martin Romualdez, dahil sa gross inexcusable negligence sa pagtatalaga kay Co bilang chairman ng House Committee on Appropriations.

Ang paliwanag: Si Romualdez ang nagtalaga kay Co sa sensitibong posisyon, at kung si Co ay sangkot sa anomaliya, ang kataas-taasang opisyal na naglagay sa kanya sa puwesto ay dapat ding managot sa kapabayaan. Sa isang sistema kung saan ang Speaker ang karaniwang may ultimate say kung sino ang uupo sa mga komite, ang desisyon ni Remulla na papanagutin si Romualdez ay isang malaking hakbang at maaaring maging pambihirang ehemplo sa pulitika ng Pilipinas. Ang tanong ngayon ng publiko: Kailan at Talaga bang isasampa ang kaso laban kina Zaldico at Romualdez nang sabay?

Ang Hamon ng mga Whistleblower at ang Apat na Sulok ng Batas

Ang dahilan ng pagkaantala sa kaso laban kay Zaldico, ayon sa DOJ, ay ang paghihintay pa sa pormal na pagpirma ng mga whistleblower sa Memorandum of Agreement (MOA) sa ilalim ng Witness Protection Program (WPP) at ang pormal na pagsusumite ng kanilang mga affidavit. Sinasabing sapat na ang mga “bits and pieces of evidence” na nakalap, ngunit kailangan pa ang pormal na kooperasyon ng mga testigo.

Ang ganitong proseso, bagamat tila tama sa batas, ay nagdudulot ng pag-aalala kung ito ba ay ginagamit lamang na taktika upang patagalin ang kaso, habang ang akusado ay patuloy na nananatiling malaya at nasa ibang bansa. Sa katunayan, tinanggihan pa raw ng huling kilalang address ni Co na tanggapin ang order mula sa Ombudsman na maghain ng counter-affidavit, na lalong nagpapabigat sa sitwasyon at nagpapalakas sa hinala ng pag-iwas.

Ang buong sitwasyon ay isang nakababahala na pagsasalamin ng kasalukuyang estado ng hustisya. Ang mga isyung ito ay nagbibigay-diin sa pangangailangan para sa pantay, walang kinikilingan, at mabilis na pagpapatupad ng batas. Ang panawagan ng taumbayan ay hindi lamang para sa hustisya laban sa korapsyon, kundi para sa hustisya na walang due process para sa mga kaalyado at walang due process din para sa mga kalaban. Kailangan maibalik ang tiwala sa sistema sa pamamagitan ng pagpapakita na ang batas ay batas, at hindi ito baluktot para kaninuman.