I. ANG PAGGISING NG LAWA

Sa bayan ng San Roque, kilala ang Lawa ng Kalinaw bilang lugar ng pahingahan. Mula sa mga piknik ng pamilya, hanggang sa mga sunset na dinarayo ng mga turista, tila ba ang lahat sa lawa ay puro alaala ng kagandahan.

Hanggang sa isang araw ng tag-init, nang magsimulang magsagawa ng dredging project ang lokal na pamahalaan upang linisin ang lawa mula sa lumot at latak.

Isang malakas na ugong ng makina. Isang lalim na masyadong malambot para sa natural na lupa. Isang metal na tunog mula sa ilalim ng tubig.

“Hinto! May nahagip tayong matigas!” sigaw ng operator.

Lumapit ang mga tauhan. Unti-unting hinukay. At sa harap mismo ng mga opisyal ng barangay at mga taga-media, isang kabaong na bakal ang tumambad—kinakalawang, ngunit buo.

At hindi lang isa.

Isa, dalawa, tatlo… hanggang pito.

II. MGA KABAO NG KATAHIMIKAN

Dumating ang mga awtoridad. Agad na pinalibutan ang lugar, iniwasan ang paglapit ng mga tao. Ang tanong sa lahat: sino ang mga ito?

Isang forensic team ang ipinatawag mula sa Maynila. Isa-isang binuksan ang kabaong. Sa loob, hindi lamang buto, kundi mga bakas ng personal na gamit—rosaryo, laruan ng bata, retasong may pangalan, at isang sulat na natuyo ngunit nabasa pa rin: “Para sa anak kong si Lira, kung sakaling makita mo ito…”

Lumabas sa pagsusuri: isang pamilya. Isang ina, ama, apat na anak—at isang lola. Ang bunso, tinatayang wala pang tatlong taong gulang nang pumanaw.

Isang pamilya. Pitong kabaong.

Ngunit ang mas nakakagimbal? Lahat sila ay may senyales ng trauma—basag ang bungo ng ilan, may tali sa kamay, at may palatandaang hindi sila namatay sa natural na dahilan.

III. ANG APELYIDONG NAKALIMUTAN

Sa muling pagsusuri sa mga labi at gamit, isang pangalan ang umuulit: “Martinez.”

Naghukay ang mga awtoridad ng lumang rekord sa munisipyo. Isang pamilya Martinez nga ang nakarehistro sa San Roque noong dekada nobenta, ngunit na-tag bilang “lumipat sa probinsya” noong 1998.

Walang imbestigasyon. Walang report ng nawawala.

Pero sa talaan ng eskwelahan, ang apat na bata ay biglang hindi na pumasok matapos ang buwan ng Abril 1998. Wala ring nailipat na dokumento sa ibang paaralan.

Parang naglaho.

IV. ANG BAHAY NA NAIWANG WALANG LAMAN

Isang matandang lalaki, si Mang Tino, ang lumapit sa mga imbestigador. Siya raw ang dating kapitbahay ng mga Martinez.

“Bigla na lang silang nawala. Akala ng lahat, umuwi na sa Samar. May mga tsismis noon… pero walang gustong makialam.”

Nang tanungin kung anong tsismis, yumuko si Mang Tino.

“May utang daw. At may nakaalitang politiko. Pero sabi-sabi lang ‘yon.”

Ngunit isang testigo ang sumunod na lumutang—dating kasambahay ng pamilya Martinez. Hindi siya nakapagsalita noon dahil sa takot, ngunit ngayon ay handa na raw siya.

“Ako po si Aling Bebang. Ako ang yaya nina Lira at Tomas. Alam ko pong hindi sila umalis. Alam kong… pinatahimik sila.”

V. ANG KATOTOHANAN NA NAKALIBING

Sa salaysay ni Aling Bebang, dumating daw isang gabi ang tatlong lalaki, nakasuot ng itim at may dalang baril. Pinapasok daw ang bahay. Narinig niyang umiiyak ang mga bata. At ang huling salita na kanyang narinig mula sa ginang:

“Kung anuman ang galit niyo, sa amin na lang. Huwag sa mga bata.”

Nagtago siya sa bodega at hindi lumabas hanggang kinaumagahan. Paglabas niya, walang tao. Wala nang laman ang bahay. Isinara ito ng mga tauhan ng gobyerno kinabukasan, at sinabing “abandonado.”

Ngunit walang nagtanong. Walang naghahanap. Parang ipinikit ng bayan ang mata.

At ngayon, dalawampu’t pitong taon na ang lumipas.

VI. ANG BUNSOD NG HUSTISYA

Mula sa natuklasan sa lawa, muling binuksan ang kaso ng pamilya Martinez. Lumutang ang ilang testigo. May mga pangalan. May mga larawan. At sa tulong ng DNA at fingerprint, natukoy ang isa sa mga posibleng suspek—isang dating bodyguard ng lokal na politiko noong panahon na iyon.

Siya ay kasalukuyang nasa kulungan sa ibang kaso ng karahasan.

At habang tumatagal ang imbestigasyon, lalong lumalakas ang teorya: tinanggal ang buong pamilya dahil sa hindi pagkakaunawaan sa lupaing nais kamkamin noon ng isang makapangyarihang angkan.

VII. ANG ALAALA NG PAMILYA

Isang linggo matapos ang pagkakakilanlan ng labi, ginanap ang isang pampublikong memorial para sa pamilyang Martinez. Libo-libo ang dumalo. Mula sa mga kabataang hindi pa ipinapanganak noon, hanggang sa mga matatandang ngayo’y nagluluksa sa katahimikan nila.

Muling inilibing ang mga labi sa bagong sementeryo, may rebultong nakatayo — pitong bituin sa ilalim ng isang bubong.

Sa paanan nito, nakaukit:

“Sa pamilyang hindi dapat kinalimutan. Sa katotohanang lumitaw, kahit natabunan ng putik ng panahon.”

At sa araw ng libing, may batang babae na lumapit sa puntod, bitbit ang isang bulaklak.

“Lola, sabi mo hindi sila totoo. Pero totoo pala sila. Hindi na sila ‘yung kwento lang sa tubig. Totoo sila.”

VIII. WAKAS NA PUNÔ NG PAG-ASA

Ang Lawa ng Kalinaw ay hindi na lamang lugar ng aliwan. Ito na ngayon ay alaala, paalala, at panata.

Na ang katahimikan ay hindi palaging kapayapaan.

Na kahit gaano kalalim ang tubig, umaangat din ang katotohanan.

At na sa bawat sigaw na pinipilit ilubog ng panahon—darating ang araw, maririnig ito ng buong bayan.

WAKAS.