Si Senior Police Officer 3 Maria Reyes ay isang babaeng binuo ng batas at ng isang hindi natitinag na paninindigan sa katotohanan. Sa loob ng labinlimang taon sa serbisyo, kilala siya sa kanyang tapang, talino, at isang reputasyong hindi kayang bilhin ng anumang halaga. Siya ang bakal na kamao sa likod ng isang malambot na ngiti, isang babaeng iginagalang at kinatatakutan sa mundo ng mga kriminal.

Isang araw, isang hindi pangkaraniwang tungkulin ang iniatang sa kanya. Ang bantayan ang isang “death row inmate” sa kanyang huling dalawampu’t apat na oras.

Ang bilanggo ay si Daniel “Danny” Cruz. Limang taon na ang nakalipas, hinatulan siya ng kamatayan para sa isang brutal na krimen: ang pagnanakaw at pagpatay sa isang mayamang mag-asawang negosyante. Ang mga ebidensya ay matibay—ang kanyang fingerprints ay nasa crime scene, at ang isang bahagi ng ninakaw na alahas ay natagpuan sa kanyang inuupahang kwarto. Sa buong paglilitis, nanatili siyang tahimik.

Para kay Maria, si Danny ay isa lamang sa maraming kriminal na kanyang nakasalamuha. Ngunit nang makita niya ito, isang bagay ang pumukaw sa kanyang atensyon. Ang mga mata ni Danny, bagama’t pagod na, ay walang bakas ng galit o ng kasamaan. Ang nakita niya ay isang malalim na kalungkutan, isang pagtanggap sa isang kapalaran na tila matagal na niyang hinihintay.

“Mayroon ka bang huling kahilingan?” tanong ni Maria, bilang bahagi ng protocol.

“Mayroon po sana, Ma’am,” mahinang sagot ni Danny. “Kung maaari po sana, gusto ko lang pong mabisita sa huling pagkakataon ang puntod ng aking asawa.”

Nag-atubili si Maria. Ang paglabas ng isang death row inmate ay isang malaking security risk. Ngunit ang sinseridad sa boses ni Danny ay tumagos sa kanyang puso. Pumayag siya, sa kondisyon na siya mismo ang mag-eeskort dito.

Kinabukasan, sa ilalim ng mahigpit na pagbabantay, dinala nila si Danny sa isang maliit at pampublikong sementeryo. Ang ulan ay bahagyang tumitila, na nag-iiwan ng amoy ng basang lupa.

Huminto sila sa harap ng isang simpleng puntod. Ang nakasulat sa lapida: “MAHAL NA MAHAL KITA, ANNA. (1985-2020)”

Lumuhod si Danny. Hindi siya umiyak. Hinaplos lamang niya ang malamig na bato, na para bang hinahaplos niya ang mukha ng kanyang minamahal.

“Patawad, mahal,” bulong niya. “Patawad kung hindi kita naipagtanggol. Pero malapit na tayong magkasama. Tuparin mo lang ang pangako mo, ha? Hintayin mo ako.”

Pagkatapos ng ilang minuto ng katahimikan, tumayo siya. Humarap siya kay Maria.

“Salamat po, Ma’am Reyes,” sabi niya. “Handa na po ako.”

Ngunit bago pa man sila tuluyang umalis, may isang huling bagay siyang sinabi, isang pabulong na halos hindi na marinig.

“Sa ilalim ng puno ng kalachuchi, sa tabi ng puntod… mayroon siyang ibinaon. Hanapin ninyo po. Iyon ang katotohanan.”

Pagkatapos sabihin iyon, naglakad na si Danny pabalik sa sasakyan, iniwan si Maria na puno ng pagtataka.

Ang kanyang tungkulin ay tapos na. Dapat ay ibalik na niya si Danny sa kulungan at hayaan ang batas na gawin ang kanyang trabaho. Ngunit ang mga salita ni Danny, at ang hindi maipaliwanag na tiwala sa kanyang mga mata, ay bumagabag sa kanyang isipan.

Sa halip na bumalik agad sa presinto, gumawa si Maria ng isang desisyon na maaaring ikasira ng kanyang karera. Inutusan niya ang kanyang mga kasama na ihatid si Danny, habang siya ay “may aasikasuhin lang.”

Bumalik siya sa puntod. Natagpuan niya ang puno ng kalachuchi. At nagsimula siyang maghukay gamit ang kanyang mga kamay.

Ilang pulgada sa ilalim ng lupa, isang matigas na bagay ang kanyang nakapa. Isang maliit na metal na kahon. Kalawangin na, ngunit selyado pa.

Dinala niya ito sa kanyang kotse at pilit na binuksan. Ang laman: isang lumang cellphone na nakabalot sa plastik, at isang maliit na diary.

Ang diary ay pag-aari ni Anna, ang asawa ni Danny.

Nanginginig ang mga kamay, binasa ito ni Maria. At sa bawat pahina, isang madilim na kwento ang nabubunyag, isang kwentong malayong-malayo sa bersyon ng prosekusyon.

Si Anna pala ay nagtatrabaho bilang isang kasambahay sa bahay ng mag-asawang negosyante na pinatay. Ngunit ang kanyang amo, si Mr. Chua, ay may madilim na lihim. Lihim siyang ginagahasa ni Mr. Chua. Si Anna, dahil sa takot at sa pangangailangan sa trabaho para sa kanilang mag-asawa, ay nanahimik.

Ngunit isang araw, nalaman ito ni Mrs. Chua. Sa kanyang galit, sa halip na tulungan si Anna, kinumpronta niya ang kanyang asawa. Nagkaroon ng isang marahas na pag-aaway. Sa gitna ng kanilang pagtatalo, sinaksak ni Mrs. Chua ang kanyang sariling asawa.

Si Anna, na nakasaksi sa lahat, ay nataranta. Akmang tatawag siya ng pulis, ngunit pinigilan siya ni Mrs. Chua. Tinutukan siya nito ng baril.

“Kung magsusumbong ka, isusunod kita. At idadamay ko ang asawa mo,” banta nito.

Walang nagawa si Anna kundi ang tumulong sa paglinis ng ebidensya. Ngunit lihim, isinulat niya ang lahat sa kanyang diary. At kinunan niya ng video ang pag-uusap nila ni Mrs. Chua gamit ang kanyang cellphone.

Ngunit ang kasalanan ay masyadong mabigat para kay Anna. Makalipas ang isang linggo, hindi na niya nakayanan. Nagpakamatay siya, dala-dala ang takot at ang katotohanan. Ngunit bago siya namatay, ibinaon niya ang kahon sa kanyang paboritong lugar—sa tabi ng puno ng kalachuchi, nag-aabang.

Nang malaman ni Danny ang pagkamatay ng kanyang asawa, gumuho ang kanyang mundo. At nang siya ang pagbintangan sa krimen, hindi na siya lumaban. Ang pagkawala ni Anna ay kinuha na rin ang kanyang sariling buhay. Ang sentensyang kamatayan ay isang maluwag na pagtanggap sa isang buhay na wala nang kahulugan. Pinili niyang akuin ang kasalanan para protektahan ang alaala ng kanyang asawa mula sa kahihiyan.

Nanlamig si Maria. Si Danny… ay inosente. At ang tunay na salarin, si Mrs. Chua, ay malayang namumuhay sa karangyaan, nagpapanggap na isang naglulukhang biyuda.

Tiningnan ni Maria ang kanyang relo. Alas-sais ng gabi. Ang pagbitay kay Danny ay nakatakda sa ganap na alas-sais ng umaga kinabukasan. Mayroon na lamang siyang labindalawang oras.

Dali-dali siyang nagmaneho patungo sa opisina ng piskal. Ngunit sarado na ito. Nagpunta siya sa bahay ng piskal, ngunit wala ito doon.

Ang bawat minutong lumilipas ay isang patak ng lason sa ugat ng isang inosenteng tao.

Sa kanyang desperasyon, ginawa niya ang huli niyang alas. Ginamit niya ang kanyang mga koneksyon. Tumawag siya sa isang kaibigan—isang investigative journalist.

Ibinigay niya ang diary at ang cellphone. “Ilabas mo ito. Ngayon na.”

Sa loob ng isang oras, ang balita ay sumabog. Ang kwento ni Anna, ang laman ng kanyang diary, at ang video ng pag-amin ni Mrs. Chua ay naging headline sa lahat ng news channel at social media.

Isang pambansang eskandalo.

Nang gabing iyon, walang natulog. Ang buong bansa ay nag-abang. Susubukan pa rin ba ng gobyerno na ituloy ang pagbitay sa isang taong malinaw na inosente?

Alas-singko ng umaga. Isang oras bago ang pagbitay. Nakatayo si Maria sa labas ng New Bilibid Prison, kasama ang libo-libong mga taong nag-rally para kay Danny. Ang kanyang puso ay kumakabog. Nagawa niya ba ang sapat?

Isang itim na kotse ang humarurot at huminto sa harap ng gate. Mula dito ay bumaba ang Secretary of Justice. May dala siyang isang folder.

“May utos mula sa Presidente,” anunsyo niya. “Ang pagbitay kay Daniel Cruz ay kanselado.”

Isang sigaw ng tagumpay ang umalingawngaw.

Hindi lang nakalaya si Danny. Muling binuksan ang kanyang kaso, at sa isang mabilis na paglilitis, siya ay idineklarang “not guilty.” Si Mrs. Chua ay inaresto at nahatulan sa kanyang mga kasalanan.

Nang sa wakas ay magkaharap si Maria at ang malaya nang si Danny, walang salitang namutawi. Isang tingin ng pasasalamat, isang tingin ng pag-unawa.

“Paano kita mababayaran, Ma’am Reyes?” tanong ni Danny.

Ngumiti si Maria. “Mabuhay ka. Mabuhay ka para sa inyong dalawa ni Anna. Iyon lang ang bayad na kailangan ko.”

Si Danny ay hindi na bumalik sa kanyang dating buhay. Ginamit niya ang kanyang pangalawang pagkakataon para maging isang tagapagsalita, isang boses para sa mga biktima ng maling paghatol.

At si Maria, ang pulis na minsan ay naging bulag sa sistema, ay natagpuang muli ang kanyang tunay na misyon: ang maghanap ng katotohanan, gaano man ito kalalim ibinaon. Ang huling kahilingan ng isang preso ay hindi lang nagligtas sa isang buhay; ito ang nagligtas sa kanyang kaluluwa mula sa isang batas na hindi laging makatarungan.

At ikaw, sa iyong palagay, kung ikaw si Maria, isusugal mo ba ang iyong karera at posibleng buhay para sa isang taong hinatulan na ng lipunan? I-comment ang iyong sagot sa ibaba!