“Ang Anak ng May-ari”

Mainit ang sikat ng araw sa bayan ng San Isidro, Batangas. Mula sa malayo, makikita ang malawak na taniman ng tubo ng Asyenda San Rafael—isang lupain na pag-aari ng pamilya Alcantara sa loob ng maraming henerasyon. Sa gitna ng taniman, maririnig ang sabaeng hampas ng itak at tawanan ng mga trabahador, musika ng araw-araw nilang pakikibaka.

Pagkaraan ng ilang taon sa ibang bansa, bumalik si Rafael Alcantara. Nag-iisang anak na tagapagmana ng hasyenda. Nakasuot siya ng simpleng polo at maong, malayo sa anyong mayaman. Habang nakatanaw mula sa sasakyan, ramdam niya ang bigat ng responsibilidad na iiwan sa kanya ng amang may karamdaman.

“Anak! Mahina ngunit mari wika ni Don Ernesto Alcantara noong huli silang magkausap. Hindi mo malalaman ang tunay na halaga ng lupa hangga’t hindi mo nararanasan ang pawis ng mga taong bumubuhay dito. Tandaan mo ‘yan.”

Umalingawngaw sa isip ni Rafael ang mga salitang iyon. Habang papalapit siya sa lupang dati’y pinaglalaruan lang niya noong bata pa, ramdam niya ang kakaibang distansya sa pagitan ng may-ari at ng mga taong naroon.

Bago pa man siya tuluyang makapasok sa opisina ng tagapangasiwa nilang si Mang Arturo, narinig niya ang bulungan ng ilang trabahador.

“Wala raw dagdag sahod kahit doble ang trabaho,” sabi ni Mang Tomas, ang kapatas.

“Eh paano? Mga mayayaman naman ‘yan. Hindi alam ang hirap nating nasa lupa,” bulong ng isa pa.

Napakunot ang noo ni Rafael. Dama niya ang galit at pangungusap ng pangungulila. “Kuya Ben,” wika niya sa driver. “Huwag mong sabihing ako si Rafael Alcantara. Sabihin mo na lang bagong trabahador ako rito. Gagamitin ko ang pangalang Raffy, ha.”

Nagsimula ang kanyang pagpapanggap. Nagsuot siya ng lumang kamiseta, sumbrero, at sandalyas na medyo punit. Sa unang araw, ramdam niya ang tindi ng sikat ng araw at bigat ng trabaho.

“Hoy, bago salta!” sigaw ng lalaking may malaking tiyan at suot na madilim na salamin. Si Mang Tomas ang kapatas.

“Doon ka sa grupo ni Lira. Marunong ka bang magtabas ng tubo?”

“Konti lang po,” sagot ni Raffy, medyo nahihiya.

“Galingan mo kung ayaw mong mapagalitan.”

Lumapit siya sa isang babae, si Lira—balingkinitan, ngunit halatang sanay sa hirap. “Halika na. Ako ang bahala sa’yo, basta sundan mo lang ang ginagawa ko,” sabi nito, may banayad na ngiti.

Habang nagtatrabaho, pinagmamasdan ni Raffy ang mga kasamahan. Ang ilan ay may sugat sa kamay, ang iba halos punit ang damit. Ngunit sa kabila ng pagod, patuloy silang nagbibiruan at nagtatawanan. May halong saya at lungkot sa kanilang mga mukha.

Lumapit ang batang si Nico, dalang tubig.

“Nanay, pahinga ka muna,” sabi nito.

Ngumiti si Lira. “Salamat, anak. Si Nico yan. Grade 4 na, matalino, pero minsan tinutulungan ko siyang magbenta ng mais sa palengke.”

Tahimik lang na tumango si Raffy. Dito niya naramdaman kung gaano kabigat ang buhay ng mga taong matagal nang nasa ilalim ng kanilang pag-aari. Sa mga kamay ng marurumi at sugatan, nandoon ang kasaysayan ng kanilang kayamanan.

Kinagabihan, nakikitulog si Raffy sa barong-barong malapit sa kamalig. Habang kumakain ng tuyo at kanin, narinig niya ang bulungan ng mga trabahador.

“Pahimik ka nga baka marinig tayo,” sabi ng isa tungkol kay Mang Tomas.

“Nabubunyag sa Mang Arturo,” sagot ng isa. “Mabait ‘yung matanda, pero niloloko ni Tomas.”

Napatingin si Raffy sa isip niya. “Mabait si Mang Arturo… eh kung gayon, bakit ganito ang nangyayari?”

Kinagabihan, isinulat niya sa maliit na kwaderno ang kanyang mga obserbasyon: unang araw, buhay ang lupa ngunit may sugat. Ang mga ngiti ng manggagawa ay takip lamang sa kanilang gutom. Ang tunay na kwento ng asyenda ay hindi nasa yaman kundi sa mga taong araw-araw lumalaban upang mabuhay.

Kinabukasan, maagang nagising si Raffy. Sumisilip ang sinag ng araw sa siwang ng bubong. Sa labas, naririnig ang kaluskos ng mga paa at tawanan ng mga trabahador, handang simulan ang isa pang araw ng pagtatrabaho sa ilalim ng araw.

Habang naglalakad siya papunta sa taniman, nadaanan niya si Lira na nag-aayos ng mga palakol at itak.

“Magandang umaga,” bati ni Raffy.

“Magandang umaga rin,” sagot ni Lira.

“Ayos na ba katawan mo? Baka hindi ka sanay sa bigat ng trabaho kahapon,” biro ni Lira, sabay ngiti.

Ngumiti rin si Raffy, bagamat may bahid ng pagod. “Ayos lang. Medyo masakit lang ang mga kamay, pero kaya pa.”

“Tama yan. Sanayan lang eh. Kami nga dito, kahit masakit, tuloy pa rin,” paliwanag ni Lira. “Wala namang ibang aasahan kundi sarili.”

Habang naglalakad sila sa gitna ng taniman, dumaan si Mang Tomas sa motorsiklo.

“Hoy, bilisan ninyo ang kilos niyo. Baka akala niyo andito kayo para mamasyal!” sigaw nito.

Lahat natahimik at muling sinimulan ang pagtatrabaho. Tahimik na nagtabas si Raffy, habang napapansin ang matandang si Mang Lando, hirap sa pagyuko dahil sa sakit sa likod. Lumapit siya upang tumulong, ngunit sumigaw si Tomas:

“Hoy Raffy, huwag kang magpabida. Bawat isa may kanya-kanyang gawain. Huwag kang makialam.”

Napayuko si Raffy, ramdam ang hiya at galit sa dibdib. Ganito ba talaga ang trato sa kanila? tanong niya sa sarili.

Pagsapit ng tanghali, sabay-sabay silang kumain sa ilalim ng malaking punong akasya—kanin, tuyo, at konting kamatis. Habang kumakain, nagkwento si Lira:

“Dati maayos dito si Mang Arturo. Mabait talaga. Pero nitong mga nakaraang buwan, bihira na siya rito. Si Tomas na lang lagi ang nag-aasikaso. Kaya lumala ang sitwasyon.”

“Eh bakit hindi ninyo sabihin kay Mang Arturo?” tanong ni Raffy.

“Sinubukan na, pero lagi kaming napupuna o napagbibintang tamad,” sagot ni Lira.